از قضاى خدا به‌سوی قدر خداوند عزوجل بگريزید. شیخ ناظم عقیلی در پستی در صفحۀ فیسبوک خود در خصوص همه‌گیری جهانی کُوویدـ19 نوشتند: «شیخ صدوق (رَحِمَهُ الله) در کتاب توحید، ص۴۰۳، از اصبغ بن نباته روایتی آورده است که می‌گوید: اميرالمؤمنين(ع) از كنار ديواری که قدری کج شده بود به‌طرف ديوار ديگرى رفت. به آن حضرت عرض شد: اى اميرالمؤمنين! از قضاى خدا مى‌گريزى؟! فرمود: از قضاى خدا به‌سوی قدر خداوند عزوجل مى‌گريزم. بنابراین، از قضای خدا، بیماری ویروس کرونا، به‌سوی قدر خداوند بگریزید و این بیماری واگیردارِ وحشتناک را دست‌کم نگیرید؛ زیرا مؤمن زیرک و باهوش است و احمق و بی‌پروا نیست. از خداوند می‌خواهیم که به‌حق محمد و آل پاک و مطهرش، به ما و شما سلامتی عنایت فرماید.» شیخ ناظم عُقیلی حفظه الله 2020-21-March https://is.gd/3SOtcj آنچه باید دربارۀ ویروس کرونا بدانیم واژۀ «کرونا» از کلمه لاتین «corona» به‌معنی تاج یا هاله گرفته شده‌ است؛ زیرا روی پوشش ویروس کرونا، پروتئین‌هایی میخ‌مانند دیده می‌شود که زیر میکروسکوپ، ظاهری شبیه به تاج دارند. نمایی از تاج‌های روی پوشش ویروس کرونا ویروس کرونا نام دستۀ بزرگی از ویروس‌هایی است که دستگاه تنفسی فوقانی و تحتانی را در انسان درگیر می‌کنند و عامل بیماری‌های مختلفی از سرماخوردگی معمولی تا بیماری‌های شدیدی همچون سارس و مِرس هستند که می‌توانند باعث ذات‌الریه (عفونت ریه) شدید شده و به مرگ بینجامند. اندازۀ متوسط این ویروس‌ها حدود ۱۲۵نانومتر است و دارای پوشش ویروسی و ژنوم نسبتاً بزرگی از نوع RNA تک‌رشته‌ای مثبت هستند. ویروس‌های کرونا بین حیوانات در سراسر جهان شایع هستند و در پستانداران و پرندگان یافت می‌شوند؛ اما تنها تعداد معدودی از آن‌ها بر انسان تأثیر می‌گذارند؛ زیرا ویروس‌های کرونا به‌ندرت، می‌توانند تکامل یابند و از حیوانات به انسان منتقل شوند. اما برخی از ویروس‌های کرونا می‌توانند به‌وسیلۀ جهش‌های ژنی به یک ویروس کرونای جدید انسانی تکامل (تغییر) پیدا کرده و در میان انسان‌ها شیوع پیدا کنند. این همان اتفاقی است که دربارۀ ویروس کرونای معروف به سندرم تنفسی خاورمیانه (MERS-CoV) و سندرم شدید و حاد تنفسی (SARS-Cov) رخ داد؛ که قابلیت انتقال بین انسان‌ها را داشتند. در خصوص سارس، خفاش این بیماری را به گربۀ زَباد منتقل کرد و از گربۀ زباد به انسان‌ها منتقل شد و یک همه‌گیری یا اپیدمی در بین انسان‌ها ایجاد کرد. ویروس جدید کرونا نیز جهش‌یافتۀ ویروس سارس قدیم است که نتیجۀ نقل‌وانتقال ویروس‌های جهش‌یافته بین انسان و حیوان است و از بازار محلی ووهان چین به انسان منتقل شد. این‌گونه هفتمین و جدیدترین ویروس از خانوادۀ ویروس‌های کرونای انسانی است و نامش را ویروس سارس‌ـ‌کرونا‌ـ2 (SARS-CoV-2) گذاشتند و سازمان بهداشت جهانی، بیماریِ ایجاد‌شده توسط این ویروس را کُووید19 (COVID-19: Coronavirus disease 2019) نام‌گذاری کرد. ویروس سارس‌ـ‌کرونا‌ـ2 در اواخر سال ۲۰۱۹ به‌عنوان ویروسی جدید معرفی شد و سازمان بهداشت جهانی در ژانویه ۲۰۲۰ به‌دلیل انتشار سریع این ویروس، وضعیت فوق‌العاده اعلام کرد. منشاء ویروس جدید کرونا چه حیوانی است؟ گمانه‌زنی‌های مختلفی برای این موضوع وجود دارد که پذیرفته‌ترین آن عبارت است از: در مکانی نامعلوم (احتمالاً جنگل) خفاشی به‌طریقی نامعلوم (احتمالاً از طریق مدفوع) ویروس جدید کرونا را در آن جنگل رها کرده؛ سپس حیوانی وحشی (احتمالاً یک پانگولین) حین خوردن حشرات روی برگ‌‌ درختان، ویروس را وارد بدنش کرده است. به این ترتیب ویروس جهش‌یافتۀ کرونا وارد چرخۀ حیات‌وحش می‌شود. سرانجام یکی از پانگولین‌ها که آلوده به ویروس بود به دام می‌افتد و وارد بازار فروش حیوانات وحشی می‌شود. زیرا پوست فلس‌دار پانگولین کاربرد گسترده‌ای در طب سنتی چین دارد و گوشت این حیوان هم از نظر برخی چینی‌ها بسیار لذیذ است. سپس این ویروس جدید کرونا به‌طریقی نامعلوم به انسان منتقل شده و سبب یک همه‌گیری جهانی شد. اما آیا تئوری توطئه یا سلاح‌های بیولوژیک می‌توانند علت این همه‌گیری جهانی کووید‌19 باشد؟ به‌طور خلاصه می‌توان گفت مدرک معتبری دال بر ساخت این ویروس توسط انسان به‌عنوان سلاح بیولوژیکی یا شیوع اتفاقی آن از یک آزمایشگاه وجود ندارد. حتی اگر ویروس کرونا بر اثر دست‌کاری ژنتیکی باشد، اثبات علمی آن به‌راحتی امکان‌پذیر نیست. حال بیایید ببینیم این نانوذرات بی‌جان، یعنی ویروس‌های جدید کرونا چگونه ما را بیمار می‌کنند؟ پروتئین‌های تاج‌مانندِ سطحیِ ویروس جدید کرونا می‌توانند به گیرنده‌های سلول‌های ریه‌های انسان بچسبند و وارد سلول شوند؛ سپس کنترل سلول را به دست گرفته و با استفاده از امکانات سلول، خود را تکثیر کنند. این کار سبب واکنش ایمنی و مرگ سلولی می‌شود و در صورت ضعف سیستم ایمنی و سایر شرایط، ممکن است این پیشروی ویروس‌ها ادامه پیدا کند که منجر به مشکلات حاد تنفسی می‌شود. اما در افراد جوان‌تر و با ایمنی بهتر، سیستم ایمنی، تکثیر ویروس‌ را محدود و از آسیب و التهاب بیش‌ازحد به ریه که محل حیاتی جذب اکسیژن است جلوگیری می‌کند و بیمار بدون هیچ عارضه‌ای بهبود می‌یابد. و در آخر مهم‌ترین راه انتشار این ویروس‌ها از طریق قطرات آلودۀ حاصل از سرفه و عطسه است که از این طریق در صورت رعایت‎‌نکردن مسائل بهداشتی توسط بیمار و افراد اطراف وی، از طریق منافذی نظیر چشم‌ها، بینی و دهان به بدن میزبان جدید وارد می‌شوند. کُووید19 را بهتر بشناسیم! بیماری کُووید19 نوعی بیماری عفونی و مُسری است که بر اثر ویروس جدید کرونا ایجاد می‌شود. شایع‌ترین علائم بالینی این بیماری عبارت است از: تب، سرفۀ خشک و تنگی ‌نفس. برخی از علائم نادر ناشی از این بیماری عبارت‌اند از: خستگی، سردرد، گلودرد و اسهال. بیماری کُووید19 می‌تواند به ذات‌الریه (التهاب ریه‌ها و آب‌گرفتگی کیسه‌های هوا) تبدیل شود و در نهایت باعث نارسایی ریوی شود. افراد آلوده به ویروس جدید کرونا در بیش از 80درصد، علائم عفونت خفیف (نظیر علائم سرماخوردگی) دارند. و در ۱5درصد به علائم سخت مبتلا می‌شوند و فقط در ۵درصد وضع بیمار رو به وخامت می‌گذارد. ازاین‌رو شدت بیماری در عفونت کُووید19 از افرادِ کاملاً بدون علامت و افرادی که دارای علائم تنفسی خفیف هستند، تا افراد به‌شدت بیمار و در حال مرگ متغیر است. روش تشخیص آن، تست RT-PCR است که معمولاً همراه آن سی‌تی‌اسکن قفسۀ سینه نیز بررسی می‌شود و دورۀ نهفتگی این بیماری 2 الی 14 روز است. (دورۀ کمون یا نهفتگی (Incubation) در یک بیماری، به دوره و مدت‌زمان ورود عامل بیماری‌زا (اعم از باکتری، ویروس و غیره) به بدن تا ظهور نشانه‌ها و علائم بیماری گفته می‌شود). درصد مرگ‌ومیر کُووید19 حدودا 3.5درصد است که نسبت به بیماری‌های مشابه از همین خانواده، مثل سارس و مِرس کمتر است؛ اما ضریب شیوع بسیاری بالایی دارد و خیلی سریع بین انسان‌ها پخش می‌شود و آن‌ها را مبتلا می‌کند. افراد کهن‌سال بالای 60سال، افراد مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای (نظیر مشکلات مزمن ریوی و تنفسی زمینه‌ای، مشکلات قلبی‌ـ‌عروقی، فشارخون بالا و کنترل‌نشده، چاقی مفرط، دیابت کنترل‌نشده) و نیز بیماران با نقص ایمنی، بیشتر احتمال دارد که به‌طور جدی درگیر علائم حاد بیماری کُووید19 ‌شوند. متأسفانه فعلاً هیچ واکسنی برای ایمن‌شدن در برابر کُووید‌‌۱۹ وجود ندارد. و در حال حاضر هدف، جلوگیری از انتقال انسان‌به‌انسان است که با ایزوله‌کردن افراد آلوده و قرنطینۀ افراد مشکوک به کُووید‌‌۱۹ در حال انجام است. همچنین تاکنون داروی تأییدشده‌ای برای درمان کُووید19 وجود ندارد؛ اما در حال حاضر داروهایی نظیر کالِترا، لوپیناویر، ریتوناویر، رِمدِسیویر، کلروکین فسفات و... برای بیماران تجویز می‌شود. و البته باید دانست که آنتی‌بیوتیک‌ها بر ویروس‌ها بی‌اثرند و خط اصلی دفاع در برابر ویروس‌ها، سیستم دفاعی بدن است. و در آخر راه‌های پیشگیری از ابتلا به بیماری کووید19 عبارت‌اند از: 1. دست‌هایتان را حداقل به‌مدت ۲۰ثانیه با آب‌وصابون بشویید. اگر آب‌وصابون در دسترس نداشتید، از ضدعفونی‌کننده‌های مبتنی بر الکل که محتوای الکل آن حداقل ۶۰درصد باشد، استفاده کنید. 2. از افراد مبتلا به ویروس جدید کرونا دور بمانید. 3. اگر بیمار شده‌اید فوراً به بیمارستان مراجعه کنید و در مکان‌های عمومی حاضر نشوید. 4. هنگام سرفه و عطسه، با دستمال صورت خود را بپوشانید و پس از آن، دستمال را در سطل زباله بیندازید. 5. دائماً اشیا و سطوحی که آن‌ها را با دستانتان لمس می‌کنید، ضدعفونی کنید. برای همۀ شما آرزوی سلامتی و تندرستی داریم. در خانه بمان این جمله‌ای است که امروزه زیاد می‌شنویم. شاید برای شما سؤال شود که چرا باید در خانه بمانیم؟ اگر به این توصیه عمل نکنیم، چه تبعاتی دارد؟ همان طور که می‌دانید برای مهار اپیدمی‌ها، باید مراقب باشیم که آلوده به ویروس نشویم و نیز دیگران را آلوده نکنیم؛ زیرا ویروس‌ها برای بقا و تکثیر خود، نیازمند سلول‌های میزبان ـ‌یعنی موجودی که توسط ویروس‌ها آلوده شده است‌ـ هستند و خودشان به‌تنهایی قابلیت تکثیر و تولیدمثل ندارند. و دانشمندان با توجه به همین نقطه‌ضعف ویروس‌هاست که برای مهار اپیدمی ویروس جدید کرونا، مردم را به رعایت توصیه‌های بهداشتی و قرنطینۀ عمومی توصیه می‌کنند. اما کل داستان همین نیست و در خانه‌ماندن صرفاً مانع انتشار ویروس جدید کرونا نیست؛ بلکه باعث کاهش قدرت بیماری‌زایی آن‌ها نیز می‌شود؛ زیرا رعایت نکات بهداشتی از قدرت بیماری‌زایی ویروس‌ها می‌کاهد! اما چطور؟! پاسخ این سؤال در نزد زیست‌شناسان تکاملی است که به‌طور مجمل و روان آن را توضیح خواهیم داد. می‌دانیم ویروس‌ها برای زنده‌ماندن نیازمند میزبان هستند و اگر میزبان در اثر بیماری بمیرد، ویروس‌ها نیز با نابودی روبه‌رو خواهند شد و ازاین‌رو برای بقا باید دنبال میزبان جدیدی باشند و برای انتقال به آن‌ها، علائمی نظیر سرفه و عطسه در میزبان فعلی ایجاد می‌کنند و بر قطرات حاصل از سرفه سوار شده و از بدن میزبان فعلی خارج می‌شوند تا شاید میزبانی دیگر در نزدیکی فرد بیمار باشد و این‌گونه بتوانند از طریق منافذی نظیر چشم‌ها، بینی و دهان به بدن میزبان بعدی وارد شوند. این داستانِ زندگی ویروس‌هاست که امروز برای انسانِ هوشمند مشخص شده است و همچون سابق برای ما امری پوشیده نیست و نه‌تنها همچون گذشته به آن‌ها عوامل غریبۀ ناشناخته نمی‌گوییم؛ بلکه انواع گونه‌های ویروس‌ها، سیر تکاملی، ژنوم، ساختار، روش‌های انتقال و انواع میزبان‌های آن‌ها را می‌شناسیم. که این هوشمندی و دانش گستردۀ بشر، نقطه‌قوت ما در این نبرد بیولوژیکی است. پس اکنون می‌دانیم نباید در معرض افراد آلوده یا سطوح آلوده به ویروس جدید کرونا باشیم؛ زیرا اگر بتواند وارد بدن ما شود در آن صورت ما تبدیل به کارخانۀ تکثیر آن‌ها خواهیم شد. دانشمندان برای حل این مسئلۀ مهم (و البته از نظر جاهلان بی‌اهمیت!)، نکات و اصول بهداشتی را مطرح می‌کنند که امید است با رعایت آن‌ها، از شیوع و گسترش بیماری بکاهیم. بنابراین روشن است که با رعایت بهداشت و قرنطینه، می‌توانیم سدی محکم در برابر انتشار ویروس‌ها ایجاد کنیم و در این حالت، ویروس‌ها به‌سختی به میزبان دیگر منتقل می‌شوند؛ ازاین‌رو انتخاب طبیعی، نسل‌هایی از ویروس‌ها را انتخاب و تثبیت خواهد کرد که طی جهش‌ها و تغییرات ژنی، قدرت بیماری‌زایی کمتری داشته باشند تا میزبان آن‌ها زمان بیشتری زنده بماند یا علائم حادی نداشته باشد و بتواند در جامعه رفت‌وآمد کند تا بلکه ویروس‌ بتواند از این طریق شانس انتشار را داشته باشد که البته با رعایت کامل بحث قرنطینه و در خانه‌ماندن، حتی این ویروس‌های جدید نیز با بحران جدی روبه‌رو خواهند شد و امکان بقایشان کم می‌شود. پس اگر کمی دقت کنید خواهید یافت که رفتار ما انسان‌ها در مسیرِ تکاملی که ویروس‌ها طی می‌کنند چه نقش عظیمی دارد. به‌عبارتی می‌توانیم در کنترل قدرت بیماری‌زایی ویروس نقش داشته باشیم؛ یا بر قدرت آن‌ها بیفزاییم یا بکاهیم. ویروس‌ها در مسیری تکامل می‌یابند که ما بخواهیم! این همان چیزی است که نظریۀ تکامل به ما می‌آموزد. در جاهایی که اصول بهداشتی و قرنطینه چندان رعایت نمی‌شود، ویروس‌هایی که می‌توانند میزبانان خود را تا حد مرگ بیمار کنند انتخاب و تثبیت می‌شوند؛ زیرا دسترسی به میزبان‌های جدید در اماکن شلوغ کار سختی برای ویروس نیست؛ مثلاً کافی است میزبانِ فعلی سرفه کند و ویروس‌ها به‌راحتی خود را به میزبان جدید منتقل کنند. در نتیجه قدرت بیماری‌زایی بالایی در آن‌ها تکامل خواهد یافت. از سوی دیگر در جاهایی که اصول بهداشت رعایت می‌شود، این مسیر قطع می‌شود. تنها گزینۀ ویروس برای بقا آن است که به میزبان خویش اجازه حرکت دهد و این یعنی کاهش قدرت بیماری‌زایی. فکر می‌کنم دلایل علمی ارائه‌شده، برای اقناع هر انسان هوشمندی که لحظه‌ای درنگ کند، کافی است تا توصیۀ «درخانه‌ماندن» را جدی بگیرد؛ اما متأسفانه امروزه شاهد افرادی هستیم که به‌دلیل جوان‌‌بودن و نداشتن بیماری‌های زمینه‌ای و نقص سیستم ایمنی، می‌گویند ما دچار علائم حاد نمی‌شویم و به این دلیل مسائل بهداشتی را رعایت نمی‌کنند! اما این افراد باید بدانند که با این کوته‌نگری تبعات زیر را به هم‌نوعان خود تحمیل می‌کنند: 1. انتشار گستردۀ ویروس جدید کرونا در سراسر کرۀ زمین؛ 2. ابتلای افراد زیادی به بیماری و نبود امکانات درمانی؛ 3. مرگ‌ومیر زیاد افراد کهن‌سال و دارای بیماری‌های زمینه‌ای؛ 4. افزایش قدرت بیماری‌زایی نسل‌های تکامل‌یافته بعدی ویروس؛ 5. ایجاد خطر بالقوه برای نسل‌های بعدی؛ 6. تحمیل هزینه‌های مالی کلان بر جامعه؛ 7. تحمیل آثار سوء بسیار ناشی از خسارات جانی و مالی به جامعۀ بشری. موارد فوق از اهم تبعات سهل‌انگاری افرادی است که خردمندی را زیر پای می‌نهند و همچون کبکی که سر در زیر برف فرو می‌برد، از حقایق علمی چشم‌پوشی می‌کنند و حقوق دیگران را رعایت نمی‌کنند؛ که البته با چنین رویه‌ای هیچ تضمینی از درامان‌بودن حتی نسل جوان از ویروس‌های تکامل‌یافته بعدی وجود ندارد. امیداوریم با مطالعۀ این مطالب و دقت بیشتر در اصول عام تکامل حیات زمینی، این افراد حداقل به نوای ژن‌های خودخواهِ خود گوش فرا دهند و برای درامان‌بودن خود و فرزندان خود، این همه‌گیری را جدی بگیرند و با همکاری در طرح‌های بهداشتی تصویب شده، از شیوع بیشتر این بیماری و کشتار بیشتر افراد هم‌نوع و همه‌گیری‌های خطرناک‌تر بعدی جلوگیری کنند؛ چراکه این زنگِ خطری برای ژن‌های خودخواه گونۀ هوموساپینس است که ممکن است در نبرد تکاملی با نانوذرات ویروس جدید کرونا بازندۀ میدان باشد ... . بنابراین ویروس‌ها اگرچه ریز هستند و با چشم غیرمسلح ما دیده نمی‌شوند، اما می‌توانند تهدید جدی برای بقای ما در حال و آینده باشند. و در آخر خوب است کمی در علل این همه‌گیری نیز بیندیشیم که چه کردیم که مستحق آن شدیم و چرا از ابزار هوشمندی که ماحصل حدوداً 4میلیارد سال تکامل است، به نحو احسن استفاده نکردیم؟! آیا سیمای ظاهری از راه‌های شناخت فرستادگان است؟ شاید بسیاری از مردم در جهان انتظار دارند فرستادۀ خدا دارای چهره‌ای زیبا باشد؛ اما در کتاب مقدس نمی‌توانیم شاهدی را بیابیم که نشان دهد فرستادگان الهی را باید از چهرۀ زیبای آنان شناخت. در همین راستا، در ابتدا به مسئله‌ای مهم رجوع می‌کنیم که شرحش در عهد قدیم آمده است. سموئیل نبی هنگامی که به امر خدا به بیت‌لحم رسید تا یکی از پسران یسی را که به خواست خدا قرار بود پادشاه شود، مسح کند (یعنی داوود)، او و پسرانش را به قربانی دعوت کرد. در همین راستا در عهد قدیم آمده است: (۶ و واقع شد که چون آمدند، بر الیآب نظر انداخته، گفت: «یقیناً مسیح خداوند به‌حضور وی است.» ۷ اما خداوند به سموئیل گفت: «به چهره‌اش و بلندی قامتش نظر منما؛ زیرا او را رد کرده‌ام؛ چون‌ خداوند مثل انسان نمی‌نگرد؛ زیراکه انسان به ظاهر می‌نگرد و خداوند به دل.»). (اول سموئیل، باب ۱۶) باید به این بخش دقت کنیم: (... خداوند مثل انسان نمی‌نگرد؛ زیراکه انسان به ظاهر می‌نگرد و خداوند به دل). (اول سموئیل ۱۶: ۷) جدا از اینکه معیارهای زیبایی، نزد مردمان با یکدیگر متفاوت است، می‌توانیم از این سخن به این نکته دست یابیم که ظاهرِ جسمانی و قامت، معیاری برای شناخت فرستاده‌ نیست؛ داوود بر طبق تورات، زیبایی دنیوی نیز داشت؛ اما ظاهر برای خدا مهم نبود؛ بلکه برخلاف تصور اکثر مردم، اصل باطن است. پس به این نکته پی بردیم که نبی خدا سموئیل از روی ظاهر نتوانست تشخیص دهد که مسیح خدا، الیآب نیست؛ پس ما چگونه می‌توانیم از روی ظاهر تشخیص دهیم که آیا این شخص فرستادۀ خداست یا خیر؟! اما نمونه‌ای از ظاهرِ فرستادگان خدا را بیان خواهیم کرد تا بیش‌ازپیش به این حقیقت دست یابیم که ظاهر فرستادگان، راهی نیست که نشان دهد آنان به خدا متصل هستند؛ در خصوص الیشع نبی می‌خوانیم: (و از آنجا به بیت ئیل برآمد و چون او به راه برمی‌آمد، اطفال کوچک از شهر بیرون آمده، او را مسخره نموده، گفتند: «ای کچل برآی! ای کچل برآی!»). (دوم پادشاهان ۲: ۲۳) آیا اگر امروز الیشع نبی را در حالی ملاقات می‌کردیم که بدون مو بود، باید حقانیت او را انکار می‌کردیم؟! یا نه، حداقل به ثمرات او نظر می‌کردیم؟ عیسی فرمود: (آدم نیکو از خزینۀ خوب دل خود، چیز نیکو بر ‌می‌آورد و شخص شریر از خزینۀ بد دل خویش، چیز بد بیرون می‌آورد؛ زیرا که از زیادتی دل زبان سخن می‌گوید). (لوقا ۶: ۴۵) عیسی بیان نکرد که آدم نیکو، چهرۀ نیکو دارد و از طریق آن شناخته می‌شود؛ اما گفت: (آدم نیکو از خزینۀ خوب دل خود، چیز نیکو بر ‌می‌آورد ...؛ زیرا که از زیادتی دل زبان سخن می‌گوید)؛ اما متأسفانه اکثر انسان‌ها ظاهر را می‌نگرند و از طریق آن قضاوت می‌کنند (انسان به ظاهر می‌نگرد و خداوند به دل). همچنین سخن ژوستین، قدیس مسیحی را دربارۀ عیسی ارائه خواهیم کرد؛ او گفت: (و زمانی که عیسی به اردن آمد، پسر یوسفِ نجار تلقی شد، و او بدون خوش‌منظری ظهور کرد؛ چنان‌که متون [مقدس] اظهار کردند، و او یک نجار پنداشته شد). (گفت‌وگو با تریفو، فصل 88) ناگفته نماند که ژوستین در سال ۱۰۰ میلادی در فلسطین به دنیا آمد و از نظر زمانی، نزدیک به زمان میلاد عیسی بود. در نتیجۀ آنچه بیان شد به این نکته رسیدیم که نباید نگاهمان را معطوف به چهرۀ ظاهری مدعی کنیم؛ بلکه باید او را از طریق ثمرات و از بررسی ادعاهایش بشناسیم؛ چه بسا فرستادۀ خدا دارای چهرۀ بسیار معمولی باشد و بسیاری از مردم نیز از نظر ظاهری چهرۀ زیباتری در مقایسه با او داشته باشند؛ اما آن دلیلی بر ناحق‌بودن او نیست.