انتشارات انصار امام مهدی(ع) احکام شریعت در قالب پرسش و پاسخ در پرتو احکام شریعت که امام احمدالحسن(ع) روشن فرموده است جلد دوم نماز به قلم شیخ علاء سالم مترجم گروه مترجمان انتشارات انصار امام مهدی(ع) نام کتاب: احکام شریعت در قالب پرسش و پاسخ‌، جلد دوم ‌ـ ‌نماز نویسنده: شیخ علاء سالم مترجم: گروه مترجمان انتشارات انصار امام مهدی(ع) نوبت انتشار: اول تاریخ انتشار: 1397 کد کتاب: 1/1026 ویرایش ترجمه: اول جهت کسب اطلاعات بیشتر در خصوص دعوت مبارک سید احمدالحسن(ع) به تارنماهای زیر مراجعه نمایید. www.almahdyoon.co www.almahdyoon.co/ir فهرست کتاب نماز 17 مقدمات نماز 19 1- تعداد نماز 19 2- اوقات نماز 27 تعیین اوقات نماز 27 احکام اوقات نماز 36

1- پیش‌آمدن یکی از عذرهای نماز خواندن

36

2- بالغ‌شدن کودک

38

3- ظن و گمان در شناخت وقت

38

4- ترتیب در قضای نمازهای یومیه

39

5- نافله‌های مبتدئه

40

6- قضای نافله‌ها

41

7- نماز اول وقت

41

8- پیش‌انداختن نماز بعدی بر نماز قبلی

41 3- قبله 42

تعیین قبله

42

مستقبل (رو کننده به قبله)

44

آنچه باید برایش رو به قبله نمود

47

احکام مربوط به مختل‌شدن قبله

48 4- لباس نمازگزار 49

1- نماز در پوست مردار

49

2- نماز خواندن در چیزی که حیات در آن جریان نیافته است

50

3- نماز خواندن در پوستین

51

4- نماز خواندن در ابریشم

51

5- لباس غصبی

52

6- نماز خواندن با کفش

53

7- سایر احکام لباس نمازگزار

54

8- سنت‌های لباس نمازگزار (مستحبات و مکروهات)

57 5- مکان نمازگزار 59 6- آنچه بر آن سجده می‌شود 64 7- اذان و اقامه 66

آنچه برایش اذان و اقامه گفته می‌شود

67

کسی که اذان می‌گوید

70

چگونگی اذان و اقامه

70

احکام اذان و اقامه

72 اعمال نماز 77

اول: واجبات نماز

77

1- نیت

77 2- تکبیرةالاحرام 80

3- قیام

83

4- قرائت

86

5- رکوع

95

1- به قدری خم شود که بتواند دو دستش را بر زانوانش بگذارد

96

2- آرام گرفتن در رکوع ـ‌با وجود توانایی بر آن‌ـ به قدری که ذکر واجب را ادا کند

97

3- سر برداشتن از رکوع

97

4- طمأنینه و آرام‌گرفتن در قامت‌راست‌کردن

98

5- تسبیح (ذکر) در رکوع

98

6- سجده

100

1- سجده بر هفت عضو

101

2- قرار دادن پیشانی بر آنچه سجده بر آن صحیح است

101

3- خم‌شدن برای سجده طوری که محل پیشانی با جای خودش هم‌تراز شود

101

4- ذکر در سجده

102

5- طمأنینه و آرام گرفتن در سجود

103

6- سر برداشتن از سجدۀ اول تا به حالت راست و آرام بنشیند

103 مسائل دیگر متعلق به سجده 104

7- تشهد

106

8- سلام

107 دوم: مستحبات نماز 108 قطع‌کننده‌های نماز 113 سایر نمازها 117

1- نماز جمعه

117

شرایط نماز جمعه

119

1- وجود سلطان عادل (امام معصوم(ع)) یا شخص منتصب از سوی او

119

2- تعداد؛‌ که حداقل پنج نفر است و خودِ امام یکی از آن پنج نفر می‌باشد.

120

3- دو خطبه

122

4- به جماعت خوانده می‌شود و به‌صورت انفرادی صحیح نیست

124

5- نماز جمعۀ دیگری با فاصلۀ کمتر از 5/5 کیلومتر از آنجا برپا نباشد

125

نماز جمعه بر چه کسانی واجب است

125

آداب نماز جمعه

129 2- نماز عیدین (فطر و قربان) 131 3- نماز کسوف (آیات) 135 4- نماز بر مردگان 140 5- نمازهای سفارش‌شده 140

نمازهای سفارش‌شده‌ای که وقت معینی ندارند

141

1- نماز طلب باران

141

2- نماز استخاره

142

3- نماز حاجت

143

4- نماز شکر

143

5- نماز زیارت (زیارت نبی و اهل‌بیت پاکش(ع))

144 نمازهای سفارش شده‌ای که وقت معینی دارند 144

1- نافلۀ ماه رمضان

144

2- نماز شب فطر

145

3- نماز روز غدیر

146

4- نماز نیمۀ شعبان

146

5- نماز شب و روز مبعث

146 خلل واقع شده در نماز 147

1- حالت عمدی

147

2- حالت سهوی

148

3- حالت شک و تردید

152

دو سجدۀ سهو

155 قضای نمازها 159

1- سبب قضا

159

2- نمازهایی که قضا می‌گردند

161

3- باطل بودن نماز اجاره‌ای (دریافت اجرت)

165 نماز جماعت 169

1- نماز جماعت

169

2- شرایط امام جماعت

175

3- احکام جماعت

178

احکام متعلق به مساجد

182 نماز خوف و مطارده 187

1- نماز خوف (ترس)

187

2- نماز مطارده (خوف شدید)

191 نماز مسافر 194

1- شرایط سفر

194

1- اعتبار مسافت

194

2- قصد طی مسافت

195

3- سفر را با اقامت در میان سفرش قطع نکند

196

4- سفرش مجاز باشد (حرام نباشد)

199

5- سفرش بیشتر از حضورش نباشد

200

6- شکستن نماز برای مسافر جایز نیست تا وقتی‌که اذان از او مخفی گردد

201

2- شکستن نماز

203 بسم الله الرَّحمن الرَّحیم سپاس و ستایش تنها از آنِ خداوند، پروردگار جهانیان است، و سلام‌وصلوات تامّ خداوند بر محمد و آل پاک و طاهرشان، امامان و مهدیین باد! سپاس و ستایش از آنِ خداوندی است که بر محل قرار دادن رسالتش داناتر است، و منّت و فضل در توفیق به ولایتِ جانشینان خود در زمینش تنها از آنِ اوست؛ حتی به ولایت همۀ ساداتش؛ یعنی محمد و آل پاک و طاهرش، امامان و مهدیین. چراکه او از خاندان برگزیدۀ محمد است، همان کسانی که خداوند رجس و ناپاکی را از آنان زدوده و به‌طور کامل پاکشان فرموده‌؛ و من بر ارائۀ آنچه او -‌جانم به فدایش‌-‌ از احکام الهی روشن فرموده است حیران مانده‌ام و آنچه مرا به شگفت آورده شدت رحمت وی بر مردم -چه انصار و چه غیر انصار از جویندگان حق،‌ بلکه بر همۀ مردم- است؛ زیرا در این هنگامه‌ای که مخالفان جنگ را علیه او علنی کرده‌اند و ما نیز کوتاهی تأسف‌بار خود را در حق او علنی کرده‌ایم، سعی و تلاش او پیوسته بر این بوده است که شریعت الهی را برای آنان روشن سازد. او احمدالحسن است؛ امامی ناشناخته و همان قائم مورد انتظار؛ آن شکوفۀ پاک از تنۀ درخت تنومند محمد(ص)؛ آن شاخۀ سبز از درخت پاک او؛ او که به‌رغم تمام آنچه آزارش می‌دهد می‌فرماید: «آنچه در حال حاضر اهمیت دارد این است که کتاب فقهیِ مبسوطِ قابل‌فهمی برای همۀ مردم به نگارش درآوری که در آن همۀ مسائل فقهی که برایتان تبیین نموده‌ام وجود داشته باشد و اگر به مسائلی برخورد کردی که نیاز به پرسیدن داشتی می‌توانی بپرسی». این کتاب (جلد مربوط به نماز) اجابتی است به خواستۀ امام(ع) تا شاید -‌به اذن خداوند متعال- لبیکی باشد در راستای برخی اغراض؛ که عبارت است از گفت‌وگویی در احکام دین حنیف مربوط به نماز، برگرفته از کتاب «احکام نورانی اسلامِ» امام احمدالحسن(ع) و کتاب «پاسخ‌های فقهی - نماز» که امام(ع) اخیراً پاسخ داده‌اند. اما چرا روش گفت‌وگو یا پرسش و پاسخ؟ چه‌بسا برخی در فهم عبارت‌های کتاب شرایع دچار سختی می‌شوند یا با توجه به طولانی بودن متن و فروع زیادی که به آن ضمیمه شده است به پاسخ مطلوب خود دست نیابند، با وجود اینکه در حال حاضر مسائل مربوط به نماز در دو کتاب شرایع و پاسخ‌های فقهی تشریح شده است؛ به‌علاوه کسی که به دنبال حکمی باشد نیازمند جست‌وجو در هر دو کتاب است که این مورد نیز به‌نوبۀ خود سختی‌هایی ایجاد می‌کند؛ بنابراین در این جلد، احکام شرعی در قالب گفت‌وگویی که شامل پرسش و پاسخِ هر آنچه امام بیان فرموده و پاسخ داده، می‌باشد. جهت اجتناب از مهجور شدن کتاب شرایع، سعی این‌جانب بر آن بوده است که خواننده در این گفت‌وگو از عبارت‌های کتاب شرایع خیلی دور نشود. به‌علاوه دقیقاً همان عبارت‌های شرایع را هم در این کتاب نیاوردم؛ بلکه عبارت‌های آن را جداجدا و مسائل وارد شده در آن را بخش‌بخش و فروع آن را از هم جدا و گاهی نیز پس‌وپیش کردم. همچنین اقدام به برخی شماره‌گذاری‌ها نمودم و برخی الفاﻅ را با کلمۀ هم‌معنی یا روشن‌تری -که فهمش را به اذن خدا آسان نماید یا دست‌کم قدری از عدم وضوح آن کلمه بکاهد- جایگزین نمودم و به فضل خدا تلاش کردم این کلمۀ جایگزین را عبارتی میانه قرار دهم، طوری که خواندن این گفت‌وگو -‌ان‌شاءالله‌- فهم عبارت شرایع را -‌حتی اندکی‌-تسهیل نماید. از خداوند سبحان مسئلت دارم که بندگان مؤمنش را برای عمل به آنچه از شریعتش، که ولی و حجت ﻣﻈلومش روشن نموده است‌، توفیق عطا فرماید و هرکدام از خلقش که راه را گم کرده است هدایت فرماید. بارالها! عفو تو، عفو تو، عفو و بخشایش تو را خواستارم؛ و سپاس و ستایش تنها از آنِ خداوند آن پروردگار جهانیان است، و سلام‌وصلوات تام و تمام خداوند بر محمد(ص) و آل پاک و طاهر محمد، امامان و مهدیین(ع) باد! ابتدای جمادی‌الاول 1432([1]) علاء سالم کلینی نقل می‌کند: از علی‌بن ابراهیم از پدرش از حمادبن‌عیسی که گفت: روزی ابوعبدالله امام صادق(ع) به من فرمود: «ای حماد! آیا نماز را به نیکویی می‌خوانی؟» حماد می‌گوید: عرض کردم: آقای من! من کتاب حریز در نماز را از حفظم. امام فرمود: «نه حماد، نه این‌چنین، برخیز و نماز بخوان». حماد می‌گوید: برخاستم و در پیشگاهش روبه‌قبله ایستادم و شروع کردم به نمازخواندن و رکوع و سجده گزاردم. امام فرمود: «ای حماد! نماز را به نیکویی به‌جا نمی‌آوری!‌ چقدر قبیح است که مردی از شما به شصت یا هفتاد سالگی برسد اما حتی یک نماز را با تمامیِ حدودش اقامه نکند». حماد می‌گوید: در خودم احساس ذلت و سرافکندگی کردم و عرض کردم: فدایت شوم، پس نماز گزاردن را به من تعلیم دهید. پس اباعبدالله(ع) روبه‌قبله به پا خاست و هر دو دستش را به سمت ران‌هایش برد و انگشتانش را جمع و قدم‌هایش را به مقدار سه انگشتِ باز به یکدیگر نزدیک نمود و درحالی‌که همۀ انگشتان دو پایش را به سمت قبله نموده بود پاهایش را از قبله منحرف نکرد و با خشوع فرمود: «الله‌اکبر» سپس حمد را با ترتیل و «قل‌ هو الله» را قرائت فرمود. سپس درحالی‌که ایستاده بود به مقدار یک تنفس صبر فرمود. دست‌هایش را برابر صورتش بالا برد و درحالی‌که ایستاده بود فرمود: ‌«الله‌اکبر». سپس رکوع فرمود، درحالی‌که کف دست‌هایش را زانوانش پر کرده بود به‌طوری‌که از یکدیگر باز بودند و زانوانش را به پشت سر راند تا جایی که پشتش صاف شد، طوری که اگر یک قطره آب یا روغن بر پشتش می‌چکید به دلیل صاف‌بودن پشتش سرازیر نمی‌شد. گردنش را کشید و دو چشمش را بر هم نهاد سپس سه مرتبه با ترتیل، تسبیح گفت و فرمود: «سبحان ربی العظیم و بحمده». سپس راست ایستاد و چون به‌طور کامل ایستاد فرمود:‌ «سمع الله لمن حمده». سپس در حالت ایستاده تکبیر گفت و دو دستش را برابر صورتش بالا برد. سپس سجده کرد و دو کف دستش را با انگشتانِ به هم چسبیده مقابل دو زانویش و برابر صورتش باز کرد و سه بار فرمود: «سبحان ربی الاعلی و بحمده» و قسمتی از بدنش را بر قسمت دیگری از بدنش ننهاد و با هفت عضو اعظم سجده گزارد -‌دو کف دست، دو زانو، سر دو انگشت شصت دو پا و پیشانی و بینی‌- و فرمود: «واجب است بر هفت عضو از این اعضا سجده شود؛ همان‌هایی که خداوند در کتابش یاد کرده و فرموده است: (وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللهِ أَحَداً)([2]) (و مساجد از آنِ خداست؛ پس هیچ‌کس را همراه خداوند نخوانيد)؛ و این سجده‌گاه‌ها عبارت‌اند از پیشانی، دو کف دست، دو زانو و دو انگشت شصت دو پا؛ و قرار دادن بینی بر زمین هم سنت است». سپس سرش را از سجده برداشت و چون در حالت نشسته قرار گرفت فرمود: «الله‌اکبر». سپس بر روی ران چپ نشست و روی پای راستش را بر کف پای چپ گذاشت و فرمود: «استغفرالله ربی و اتوب الیه». سپس درحالی‌که نشسته بود تکبیر گفت و سجدۀ دوم را گزارد و همان ذکر را که در سجدۀ اول گفته بود فرمود و هیچ قسمتی از بدنش را بر قسمت دیگری از بدنش در رکوع یا سجده قرار نداد، درحالی‌که دست‌هایش باز و آرنج‌هایش را بر زمین ننهاده بود. دو رکعت را به همین منوال خواند و در تشهد در حالت نشسته، انگشتان دو دستش به هم چسبیده بود. وقتی از تشهد فارغ گردید سلام گفت و فرمود: «ای حماد این‌گونه نماز بگزار»([3]).

-کتاب نماز

از ابو‌بصیر نقل شده است که گفت: از اباجعفر امام باقر(ع) شنیدم که می‌فرمود: «هر سهوی در نماز از نماز خارج مى‌شود، منتها خداوند متعال نماز فریضه را با نافله‌ها کامل مى‏‌کند. نخستین چیزی که بنده با آن محاسبه می‌شود نماز است، اگر نماز مقبول گردد موارد دیگر هم مقبول می‌گردد. اگر نماز در اول وقتش بالا برود درحالی‌که سفید و نورانی است به صاحبش بازمی‌گردد و می‌گوید: مرا حفظ کردی خدا تو را حفظ فرماید،‌ و اگر در غیر وقتش بدون رعایت حدودش بالا رود درحالی‌که سیاه و تاریک است به صاحبش بازمی‌گردد و می‌گوید: مرا ضایع کردی خداوند تو را ضایع کند».([4]) سخن در مورد نماز، ضمنِ نُه بحث اصلی قرار می‌گیرد که عبارت‌اند از:

-مقدمات نماز

اعمال نماز قطع‌کننده‌های نماز سایر نمازها (غیر از نمازهای یومیه و نافله‌ها) خلل واقع‌شده در نماز قضای نمازها نماز جماعت نماز خوف و مطارده نماز مسافر به اذن خداوند متعال این مبحث‌ها و احکام متعلق به آن‌ها به ترتیب تقدیم خواهد شد. *** (1) مقدمات نماز پیش از بیان واجبات و اعمال نماز، مقدماتی را که شایسته است مکلف پیش از شروع نمازش بداند بیان می‌داریم؛ که شامل هفت مقدمه است: 1- تعداد نماز 2- اوقات نماز 3- قبله 4- لباس نمازگزار 5- مکان نمازگزار 6- آنچه بر آن سجده گزارده می‌شود 7- اذان و اقامه

-1- تعداد نماز

پرسش: نمازهای واجب چند تاست؟ پاسخ: نمازهای واجب نُه تاست که عبارت‌اند از: نمازهای یومیه (یک شبانه‌روز) نماز جمعه نماز عیدین (عید فطر و عید قربان) نماز کسوف (خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی) نماز زلزله (که معروف است) نماز آیات (سایر آیات آسمانی ترسناک غیر از کسوف و زلزله، مثل باد سیاه) نماز طواف نماز اموات نمازی که انسان با نذر یا موارد مشابه، ملزم می‌گردد. پرسش: غیر از این نمازها حکم سایر نمازها چیست؟ پاسخ: مستحب هستند. پرسش: نمازهای یومیه (روز و شب) کدام است؟ پاسخ: پنج نماز هستند که عبارت‌اند از: 17 رکعت درصورتی‌که مسافر نباشد: دو رکعت صبح، چهار رکعت ظهر، و عصر نیز مثل ظهر است، سه رکعت مغرب، و چهار رکعت عشا. پرسش: آیا نمازها در سفر به همین تعداد باقی می‌مانند؟ پاسخ: خیر؛ در سفر دو رکعت از نمازهای چهار رکعتی ساقط می‌شود که به‌این‌ترتیب نمازهای یومیه 11 رکعت خواهند شد. پرسش: آیا نمازهای روزانه، نافله‌هایی هم دارند؟ پاسخ: بله. برای غیر مسافر، سی‌وچهار رکعت نافله وجود دارد: هشت رکعت پیش از نماز ظهر، هشت رکعت پیش از نماز عصر، چهار رکعت بعد از نماز مغرب، دو رکعت نشسته -‌که یک رکعت محسوب می‌شود‌- بعد از نماز عشا، یازده رکعت نماز شب، و دو رکعت برای نماز صبح پیش از نماز واجب صبح. پرسش: تعداد رکعت‌های همۀ نمازها در یک روز مجموعاً چقدر است؟ منظورم نمازهای روزانه و نافله‌های آن‌هاست. پاسخ: پنجاه‌ویک رکعت؛ و این علامتی از علامت‌های مؤمن است. امام ابومحمد حسن عسکری (ع) می‌فرماید: «علامت‌های مؤمن پنج چیز است: پنجاه‌ویک رکعت نماز، زیارت اربعین، انگشتر بر دست راست نهادن، پیشانی بر خاک نهادن، و بسم الله الرحمن الرحیم را آشکارا گفتن».([5]) پرسش: آیا در سفر چیزی از نافله‌ها کم می‌شود؟ پاسخ: بله. نافله‌های ظهر و عصر ساقط می‌گردد، اما بقیۀ نافله‌ها نه. پرسش: و آیا نافلۀ عشا که «وتیره» نامیده می‌شود نیز ساقط می‌گردد؟ پاسخ: ساقط نمی‌گردد. پرسش: نافله چگونه خوانده می‌شود؟ پاسخ: همۀ نافله‌ها به‌صورت دو رکعتی با تشهد و سلام پس از آن دو رکعت خوانده می‌شوند جز نافله‌هایی که تصریح شده‌اند که با یک سلام بیش از دو رکعت، یا تصریح شده که کمتر از دو رکعت هستند؛ مانند نماز وتر و نماز اعرابی. پرسش: و برای توضیح بیشتر: آیا ممکن است به‌عنوان نمونه چگونگی نماز نافلۀ ظهر را بفرمایید؟ پاسخ: بله؛ هشت رکعت است، و مثل نماز صبح، دو رکعت دو رکعت به همراه تشهد و سلام پس از آن خوانده می‌شود؛ و این کار را چهار مرتبه انجام می‌دهد که در مجموع هشت رکعت می‌شود. سایر نافله‌ها نیز به همین صورت که در شرع مقرر شده است. پرسش: نماز وتر (آخرین رکعت از نماز شب) از جمله نافله‌هایی است که تصریح شده کمتر از دو رکعت است -‌‌و این واضح است- اما نماز اعرابی چگونه خوانده می‌شود؟ پاسخ: روایت شده است: «مردی از اعراب به‌سوی رسول خدا(ص) رفت و عرض کرد: پدر و مادرم فدای تو ای رسول خدا! ما در صحرا و دور از شهر هستیم و نمی‌توانیم هر جمعه به‌سوی شما بیاییم؛ پس مرا بر عملی راهنمایی بفرما که فضیلت نماز جمعه در آن باشد تا هنگامی‌که به‌سوی اهلم می‌روم به آنان خبر دهم. رسول خدا(ص) فرمود: «وقتی نیمروز شد دو رکعت نماز بخوان و در رکعت اول یک بار حمد و هفت بار «قل اعوذ برب الفلق» و در رکعت دوم یک بار حمد و هفت بار «قل اعوذ برب الناس» را بخوان. وقتی سلام دادی، هفت مرتبه آیت‌الکرسی بخوان، سپس بِایست و هشت رکعت را با دو سلام بخوان و در هر رکعت از آن یک مرتبه حمد و یک مرتبه «اذا جاء نصرالله و الفتح» و بیست‌وپنج مرتبه «قل هو الله احد» را بخوان. وقتی از نمازت فارغ شدی هفتاد مرتبه بگو: «سبحان‌الله رب‌العرش الکریم و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم». قسم به آن‌که مرا به نبوت برگزید هیچ مرد و زن مؤمنی این نماز را در روز جمعه -به همین صورتی که می‌گویم- نمی‌خواند مگر اینکه بهشت را برایش ضامن می‌شوم و او از جایش برنمی‌خیزد تا اینکه گناهان خودش و گناهان والدینش بخشیده می‌شود».([6]) مسائل دیگری نیز در ارتباط با نوافل وجود دارد؛ از جمله: پرسش: آیا جایز است در نمازهای نافله فقط سورۀ حمد خوانده شود؟ پاسخ: بله؛ جایز است. پرسش: (آن‌چنان‌که خواهد آمد) اذان و اقامه و تکبیرهای هفت‌گانه در نماز فریضه واجب است؛ در نماز نافله چطور؟ پاسخ: نماز نافله، اذان و اقامه ندارد و تکبیرهای شش‌گانۀ پس از تکبیرةالاحرام مستحب است، همچنان‌که در این نمازها تکبیرِ رکوع و سجود و پس از سجده مستحب است، برخلاف نماز فریضه که این موارد واجب است، چنان‌که در بحث واجبات نماز بیان خواهد شد. پرسش: آیا جایز است که نمازگزار در نافله‌های ظهر یا عصر یا سایر نافله‌ها فقط به دو رکعت بسنده کند؟ همانند نماز شب که بسنده کردن به نمازهای شفع و وتر صحیح است؟ پاسخ: بله، جایز است. پرسش: آیا نمازهای مستحب دیگری غیر از آنچه گفته شد وجود دارد؟ پاسخ: بله؛ بسیار هستند و در کتاب‌های دعا و زیارت‌ که نمازهای معصومین(ع) و برخی از شیعیانشان را ذکر کرده‌اند موجود است. در اینجا دو نماز که امام احمدالحسن(ع) بر آن تأکید فرموده‌اند را یادآور می‌شوم که عبارت‌اند از «نماز غنیه» و «نماز ناشئةاللیل». پرسش: نماز غنیه [توانگر و دارا شدن] و ناشئةاللیل چگونه به‌جا آورده می‌شوند؟ پاسخ: نماز غنیه: این نماز را چهل بار در چهل روز به‌جا می‌آوریم -‌یعنی هرروز یک مرتبه‌- و بهتر است پس از نماز فریضه خوانده شود. «نماز غنیه» دو رکعت است که در هر رکعت فاتحه سپس ده بار آیۀ (قُلِ‏ اللَّهُمَ‏ مالِک الْمُلْک تُؤْتِی الْمُلْک مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْک مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیدِک الْخَیرُ إِنَّک عَلى‏ کلِّ شَی‏ءٍ قَدیر)([7]) خوانده می‌شود و پس از سلام ده بار این آیه را می‌خواند: (رَبِ‏ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیرُ الرَّاحِمین)([8]) و ده بار می‌گوید: «اللهم صل علی محمد و آل محمد و سلم تسلیما». سپس سجده می‌کند و این آیه را می‌خواند: (رَبِ‏ اغْفِرْ لی‏ وَ هَبْ لی‏ مُلْکاً لا ینْبَغی‏ لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدی إِنَّک أَنْتَ الْوَهَّاب.)([9]) نماز ناشئةاللیل: این نماز دو رکعت است که پس از مغرب به‌جا آورده می‌شود. در رکعت اول سورۀ فاتحه، سپس ده آیۀ ابتدای سورۀ بقره خوانده می‌شود:(بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏ * الم * ذلِک الْکتابُ لا رَیبَ فیهِ هُدىً لِلْمُتَّقینَ * الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِالْغَیبِ وَ یقیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ ینْفِقُونَ * وَ الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیک وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِک وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یوقِنُونَ * أُولئِک عَلى‏ هُدىً مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ * إِنَّ الَّذینَ کفَرُوا سَواءٌ عَلَیهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یؤْمِنُونَ * خَتَمَ اللهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلى‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلى‏ أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ * وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یقُولُ آمَنَّا بِاللهِ وَ بِالْیوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنینَ * یخادِعُونَ اللهَ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ ما یخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یشْعُرُونَ * فی‏ قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ بِما کانُوا یکذِبُونَ)([10]) سپس آیۀ سخره را می‌خواند: (إِنَّ رَبَّکمُ اللهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی‏ سِتَّةِ أَیامٍ ثُمَّ اسْتَوى‏ عَلَى الْعَرْشِ یغْشِی اللَّیلَ النَّهارَ یطْلُبُهُ حَثیثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَک اللهُ رَبُّ الْعالَمینَ * ادْعُوا رَبَّکمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیةً إِنَّهُ لا یحِبُّ الْمُعْتَدینَ * وَ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَریبٌ مِنَ الْمُحْسِنینَ)([11]) سپس این آیات سورۀ بقره را می‌خواند: (وَ إِلهُکمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ * إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْک الَّتی‏ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما ینْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کلِّ دابَّةٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَینَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یعْقِلُون).([12]) سپس پانزده مرتبه سورۀ توحید را می‌خواند. و در رکعت دوم سورۀ فاتحه و سپس آیۀ‌الکرسی را می‌خواند: (اللهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْحَی الْقَیومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ِ وَ ما بَینَهُما وَ ما تَحْتَ‏ الثَّرى‏ عَالِمُ الْغَیبِ وَ الشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیم‏ مَنْ ذَا الَّذی یشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ یعْلَمُ ما بَینَ أَیدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا یحیطُونَ بِشَی‏ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِما شاءَ وَسِعَ کرْسِیهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا یؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِی الْعَظیمُ * لا إِکراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی فَمَنْ یکفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یؤْمِنْ بِاللهِ فقد استَمْسَک بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى‏ لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللهُ سَمیعٌ عَلیمٌ * اللهُ وَلِی الَّذینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذینَ کفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِک أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ).([13]) سپس پایان سورۀ بقره را می‌خواند: (لِلهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ إِنْ تُبْدُوا ما فی‏ أَنْفُسِکمْ أَوْ تُخْفُوهُ یحاسِبْکمْ بِهِ اللهُ فَیغْفِرُ لِمَنْ یشاءُ وَ یعَذِّبُ مَنْ یشاءُ وَ اللهُ عَلى‏ کلِّ شَی‏ءٍ قَدیرٌ * آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کلٌّ آمَنَ بِاللهِ وَ مَلائِکتِهِ وَ کتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَینَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَک رَبَّنا وَ إِلَیک الْمَصیرُ * لا یکلِّفُ اللهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها لَها ما کسَبَتْ وَ عَلَیها مَا اکتَسَبَتْ رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَینا إِصْراً کما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرین.)([14]) سپس پانزده مرتبه سورۀ توحید را می‌خواند. پرسش: آیا می‌توان به‌جای نافلۀ مغرب، ناشئةاللیل را خواند؟ پاسخ: نماز نافلۀ مغرب را به‌صورت ناشئةاللیل بخواند و ان‌شاءالله ثواب ناشئةاللیل حاصل می‌گردد. پرسش: تفصیل بقیۀ نمازها غیر از نمازهای یومیه و نافله‌ها چیست؟ پاسخ: ان‌شاءالله جزئیات این نمازهای را ـ‌هرکدام در جای خودش‌ـ بیان خواهیم داشت. ***

-2- اوقات نماز

از ابان‌بن‌تغلب نقل شده است که گفت: در مزدلفه([15]) پشت سر اباعبدالله(ع) نماز خواندم. وقتی امام نمازش را تمام کرد به من توجه کرده، فرمود: «ای ابان! هر‌کس نمازهای پنج‌گانۀ فریضه را با حدودشان به‌جا آورد و بر اوقاتشان محافظت داشته باشد در روز قیامت خدا را در حالی ملاقات خواهد کرد که نزدش عهد و پیمانی است که خداوند او را با آن وارد بهشت می‌کند و هر‌کس که حدود نمازها را به‌جا نیاورد و بر اوقاتشان محافظت نکند خدا را در حالی ملاقات خواهد کرد که عهد و پیمانی ندارد، که اگر خدا بخواهد عذابش می‌کند و اگر بخواهد او را می‌آمرزد».([16]) در این مبحث از طریق پرسش‌ها و پاسخ‌های طرح‌شده، اوقات نماز و احکام آن را معرفی خواهیم نمود.

-تعیین اوقات نماز

پرسش: وقت نمازهای یومیه چگونه است؟ پاسخ: تعیین اوقات به‌صورت زیر است: * وقت نماز ظهر و عصر: نماز ظهر و عصر، بین زوال خورشید [نیمروز] تا غروب خوانده می‌شود؛ و وقت مخصوص نماز ظهر از اول این وقت به مقدار ادای آن، و همچنین وقت مخصوص نماز عصر از آخر این وقت به مقدار ادای آن می‌باشد، و ما بین این دو، وقت مشترک هر دو نماز است. مثالی برای توضیح بیشتر: اگر فرض شود زوال [نیمروز] در ساعت دوازده ظهر و غروب خورشید (یعنی پنهان شدن قرص خورشید) در ساعت شش بعد از ظهر و زمان لازم برای به‌جا آوردن هر نماز پنج دقیقه باشد، در این صورت وقت نماز ظهر و عصر به‌این‌ترتیب خواهد بود: ساعت 12 تا 12:05 وقت مخصوص نماز ظهر، ساعت 5:55 تا ساعت 6:00 وقت مخصوص نماز عصر، و بین 12:05 تا 5:55 وقت مشترک نماز ظهر و عصر. * وقت نماز مغرب و عشا: مدت‌زمان بین غروب خورشید تا نیمه‌شب، برای کسی که اختیار دارد و تا طلوع فجر، برای کسی که در اضطرار است. وقت مخصوص نماز مغرب از اول این وقت به مقدار ادای سه رکعت، و وقت مخصوص نماز عشا از آخر این وقت به مقدار ادای چهار رکعت، و حد فاصل میان این دو، وقت مشترک هر دو نماز است. * وقت نماز صبح: ما بین طلوع فجر دوم -‌پراکنده و منتشر شدن سپیده در افق- تا طلوع خورشید. پرسش: نیمه‌شب چه زمانی است و چگونه شناخته می‌شود؟ پاسخ: نیمه‌شب، نصف [وسط] زمان بین غروب خورشید و طلوع فجر صادق است؛ یعنی وسط زمان بین دو وقت نماز مغرب و نماز صبح. اگر غروب خورشید ساعت 6:00 و طلوع فجر صادق ساعت 5:00 صبح باشد، نیمه‌شب ساعت 11:30 خواهد بود. پرسش: مکلف چگونه می‌تواند بین فجر اول و دوم تمایز قائل شود؟ (برخی از احکام مثل شناخت وقت نماز صبح و امساک در روزه به این تشخیص وابسته‌اند). پاسخ: فجر دوم فجری است که در افق منتشر شود و اتصال داشته باشد([17]) و «فجر صادق» نیز نامیده می‌شود -‌زیرا بیننده، پس از آن را صبح تلقی می‌کند- ولی فجر اول این‌چنین نیست زیرا در فجر اول، سپیدی به آسمان بالا می‌رود و اتصالی ندارد و به‌صورت افقی منتشر نمی‌گردد و این فجر، «فجر کاذب» نیز نامیده می‌شود؛ زیرا پس از آن، تاریکی به‌سرعت بازمی‌گردد. پرسش: دانستیم که فجر دوم با منتشر شدن در افق شناخته می‌شود؛ اما زوال [نیمروز] و مغرب چگونه شناخته می‌شود؟ پاسخ: نیمروز با بزرگ‌شدن سایه پس از کاهش آن شناخته می‌شود. واضح است که اشیا سایه دارند و با نزدیک‌تر شدن به وقت ظهر این سایه‌ کوتاه‌تر می‌گردد تا اینکه به حدّ معینی می‌رسد و دوباره افزایش می‌یابد. وقتی این حالت حاصل شد وارد زوال شده‌ایم. غروب نیز با پنهان‌شدن قرص خورشید شناخته می‌شود. پرسش: آیا واجب است برای به‌جا آوردن نماز مغرب منتظر رفتن سرخی مشرق شویم؟ پاسخ: بهتر است منتظر رفتن سرخی شویم تا اطمینان حاصل شود که قرص خورشید پایین رفته و غروب حاصل شده است. پرسش: آیا واجب است برای به‌جا آوردن نماز عشا منتظر رفتن سرخی مغرب شویم؟ پاسخ: بهتر است نماز عشا را تا از بین رفتن سرخی مغرب به تأخیر بیندازیم. پرسش: بهترین وقت برای به‌جا آوردن نماز عصر کدام زمان است؟ پاسخ: بهتر است آن را با توجه به طول روز و کوتاه و بلندی روز، یک یا دو ساعت از نیمروز به تأخیر بیندازیم؛ اگر روز طولانی باشد دو ساعت و اگر کوتاه بود یک ساعت. پرسش: آنچه بیان شد تعیین اوقات نماز بود، ولی اگر مکلف نتواند وقت نماز را بشناسد و در کشورهای غیر اسلامی که طول روز هم واقعاً کوتاه است زندگی کند، در این صورت چه باید بکند؟ پاسخ: وقت مغرب را به‌آسانی می‌تواند تشخیص دهد، ‌زیرا مغرب عبارت است از پنهان شدن قرص خورشید؛ اما در مورد نیمروز [زوال]، اگر نتواند زوال را آن‌گونه که در بالا بیان شد (یعنی افزایش طول سایه پس از کاهش آن) تشخیص دهد و جدول زمانی که حساب دقیق را بگوید و بر آن اعتماد کند نیز نداشته باشد، باید نیمۀ زمان بین طلوع و غروب خورشید را به‌عنوان نیمروز در نظر بگیرد؛ اما در مورد وقت نماز صبح اگر بتواند نگاه کند و فجر را از روی علامتش (یعنی پراکنده و منتشر شدن در افق) بشناسد که چنین می‌کند، اما در غیر این صورت باید حساب کند که خورشید چه زمانی 19 درجه زیر افق است، و اگر این امکان را هم نداشته باشد، فجر را یک ساعت و نیم -یعنی نود دقیقه‌- پیش از طلوع خورشید در نظر می‌گیرد. پرسش: در مورد وقت فجر (که سه علامت برای تعیین این وقت بیان شد) آیا مکلف اختیار دارد بر اساس هرکدام از این علامت‌ها که بخواهد عمل کند؟ پاسخ: واجب، رعایت‌کردن ترتیب این سه علامت است نه اختیار داشتن در آن‌ها؛ به این معنا که واجب است ابتدا وقت نماز صبح را از طریق علامت منتشر‌شدن سپیدی در افق بشناسد، اگر با این علامت نتوانست وقت فجر را بشناسد، باید بر علامت دوم اعتماد کند و اگر با علامت دوم نیز نتوانست فجر را بشناسد، باید بر علامت سوم اعتماد کند. پرسش: یکی از راه‌های تعیین فجر این است که خورشید 19 درجه زیر افق باشد؛ چگونه می‌توان این مطلب را فهمید؟ پاسخ: با محاسبات ریاضی دقیق حرکت خورشید و زمین. پرسش: این‌ها مربوط به وقت نمازهای یومیه بود، اما وضعیت وقت نمازهای نافله چگونه است؟ پاسخ: از نافله‌های نماز ظهر و عصر شروع می‌کنیم (نافلۀ ظهر، هشت رکعت پیش از نماز ظهر و نافلۀ عصر نیز هشت رکعت پیش از نماز عصر است). وقت نافلۀ ظهر از هنگام زوال [نیمروز] تا نیم ساعت پس از آن، و وقت نافلۀ عصر -‌‌با توجه به طول روز‌- تا یک ساعت و نیم یا دو ساعت و نیم بعد از زوال است. مثالی برای روشن شدن بیشتر: اگر نیمروز ساعت 12 ظهر باشد وقت نافلۀ ظهر تا ساعت 12:30 و وقت نافلۀ عصر، اگر روز کوتاه باشد تا ساعت 1:30 بعدازظهر و اگر روز طولانی باشد تا ساعت 2:30 امتداد می‌یابد. پرسش: اگر وقت نافله تمام شود و بخواهد نماز واجب را بخواند، آیا با نافله شروع ‌کند یا با نماز واجب؟ پاسخ: اگر شروع به خواندن نافله کرده و از آن حتی به مقدار یک رکعت خوانده باشد و وقت نافله تمام شود، نماز فریضه [واجب] با نافله مزاحمت خفیفی خواهد داشت (یعنی نماز نافله را به شکلی خفیف و مختصر تمام ‌کند، به این صورت که به قرائت فاتحه، یا فاتحه و یک سورۀ کوتاه اکتفا ‌کند و قنوتش را طول ندهد) سپس نماز فریضه را پس از آن به‌جا ‌آورد؛ اما اگر وقت نافله تمام شود و چیزی از آن را نخوانده باشد فریضه را شروع ‌کند و نافله‌ را پس از آن به‌جا ‌آورد. پرسش: من به توضیح بیشتری نیاز دارم: آیا مجاز هستم که نافله‌های ظهر را پس از گذشت نیم ساعت از زوال [نیمروز] به‌جای آورم؟ و آیا در این حالت باید نماز نافله را به‌صورت قضا بخوانم یا به‌صورت ادا؟ پاسخ: شما مجاز هستی، اما اگر نیم ساعت از زوال گذشته باشد بهتر است نماز فریضه را به‌جا بیاوری و سپس نافله را به نیت ادا بخوانی. پرسش: اگر در زمستان پس از ادای نماز ظهر یک ساعت و نیم گذشته باشد آیا جایز است نافله‌های عصر قبل از نماز عصر خوانده شوند؟ با چه نیتی؟ ادا یا نیت دیگری؟ پاسخ: اگر وقت نافله گذشته باشد بهتر است خواندن فریضه مقدم داشته شود و پس از آن، نافله به‌صورت ادا خوانده شود. پرسش: آیا جایز است نافلۀ ظهر پیش از زوال خوانده شود؟ پاسخ: پیش انداختن نافلۀ ظهر قبل از نیمروز جایز نیست مگر در روز جمعه؛ در روز جمعه می‌توان نافلۀ ظهر و نافلۀ عصر را پیش از زوال به‌جا آورد و به‌علاوه چهار رکعت نیز می‌افزاید به‌طوری‌که نافلۀ جمعه بیست رکعت می‌شود -‌شانزده رکعت نافله‌های ظهر و عصر به اضافۀ چهار رکعت دیگر- و دو رکعت از این چهار رکعت را هنگام زوال [نیمروز] می‌خواند. پرسش: وقت نافلۀ مغرب چگونه است؟ پاسخ: وقت نافلۀ مغرب پس از نماز مغرب است تا هنگامی‌که قبل از، ناپدید شدن سرخی مغرب به مقدار ادای نماز عشا وقت باقی بماند؛ اگر فرض شود که وقت از بین رفتن سرخی مغرب ساعت 7 باشد و برای ادای نماز عشا به پنج دقیقه وقت نیاز داشته باشد، معنایش این خواهد بود که وقت نافلۀ مغرب بعد از نماز مغرب تا ساعت 6:55 امتداد می‌یابد. پرسش: حال اگر به این وقت [وقت از بین رفتن سرخی مغرب] برسد و هنوز نافلۀ مغرب را نخوانده باشد یا فقط مقداری از آن را خوانده باشد، حکمش چیست؟ پاسخ: اگر اصلاً نافلۀ مغرب را نخوانده باشد ابتدا فریضه (یعنی نماز عشا) را بخواند سپس نافلۀ مغرب را پس از آن به‌جا آورد، ولی اگر حتی به‌اندازۀ یک رکعت از نافله‌ را خوانده باشد، آن را کامل ‌کند و فریضه را پس از آن بخواند. پرسش: وقت نافلۀ عشا چگونه است؟ پاسخ: نافلۀ عشا دو رکعت است که بعد از نماز عشا به‌صورت نشسته ‌خوانده می‌شود و وقتش با ادامه پیدا کردن وقت فریضه امتداد می‌یابد و شایسته است که نافلۀ عشا خاتمۀ نوافل قرار داده شود. پرسش: وقت نماز شب چگونه است؟ پاسخ: وقت نماز شب، بعد از نیمه‌شب است ‌و هرقدر که به فجر نزدیک‌تر باشد فضیلتش بیشتر خواهد بود، و انتهای وقتش طلوع فجر دوم -‌یعنی فجر صادق- است. پرسش: آیا جایز است نماز شب پیش از نیمه‌شب خوانده شود؟ پاسخ: جایز نیست مگر برای مسافری که مسافرتش (یعنی مسافرت شبانه‌اش) مانعش می‌گردد یا جوانی که رطوبت سرش (سنگینی خواب) مانعش می‌شود. پرسش: آیا خواندن قضای نماز شب بعد از فوت وقتش بهتر است یا خواندن آن پیش از نیمه‌شب؟ پاسخ: قضا کردن آن بعد از فوت وقت، بهتر از خواندنش پیش از نیمه‌شب است. پرسش: اگر فجر دوم (فجر صادق) طلوع کرد و بخواهد نماز شب بخواند با چه چیزی شروع می‌کند؟ پاسخ: اگر فجر صادق طلوع کند درحالی‌که حداقل چهار رکعت از نماز شب را نخوانده باشد ابتدا نافلۀ نماز صبح (یعنی دو رکعت) را می‌خواند سپس فریضۀ صبح را به‌جا می‌آورد، و اگر خواست قضای نماز شب را پس از آن می‌خواند و وضعیت او به همین صورت خواهد بود (یعنی نافلۀ صبح را پیش از نماز صبح می‌خواند) تا هنگامی‌که سرخی مشرق طلوع نکرده باشد؛ اگر سرخی مشرق طلوع کند و بخواهد نماز بگزارد قبل از نافله، نماز واجب [نماز صبح] را می‌خواند، سپس اگر بخواهد نافله و پس از آن نماز شب را می‌خواند. اما اگر چهار رکعت از نماز شب را خوانده باشد حتی اگر فجر طلوع کرده باشد نماز شب را به‌صورت مختصر تمام می‌کند (یعنی به خواندن فاتحه، یا فاتحه به همراه سوره‌ای کوتاه بسنده می‌کند و قنوتش را طول نمی‌دهد) و پس از آن فریضه را به‌جا می‌آورد. اگر بخواهد نافلۀ صبح را پیش از نماز واجب بخواند می‌تواند چنین کند تا هنگامی‌که سرخی مشرق طلوع نکرده باشد. پرسش: از اوقات نافله‌ها، نافلۀ فجر باقی ماند. وقت این نافله چه هنگام است؟ پاسخ: بله؛ وقت آن بعد از طلوع فجر اول است و جایز است پیش از آن نیز خوانده شود که در این صورت بهتر است پس از آن تکرار شود، و وقت آن تا طلوع سرخی مشرق ادامه دارد، پس از این زمان، خواندن فریضه اولویت دارد، به این معنا که اگر سرخی مشرق طلوع کند اول فریضه را ادا ‌نماید و پس از آن اگر خورشید طلوع نکرده باشد‌، نافلۀ فجر را ادا ‌کند، اما اگر پس از به‌جا آوردن فریضه، خورشید طلوع کرده باشد، نافلۀ فجر را -در صورت تمایل- به نیت قضا ‌بخواند. پرسش: آنچه از اوقات نمازها گفته شد مربوط به ادای نمازها بود، اما قضای نمازهای روزانه و نافله‌های آن‌ها چگونه خواهد بود؟ پاسخ: مادامی‌که وقت فریضۀ فعلی تنگ نشده باشد فریضه‌های پنج‌گانه، در هر زمانی می‌توانند قضا شوند و همچنین می‌توان سایر نمازهای واجب -مثل نماز آیات و اموات- را تا هنگامی‌که وقت فریضۀ فعلی تنگ نشده باشد به‌جا آورد؛ همچنین تا هنگامی‌که داخل وقت فریضه‌ای نشده باشد می‌توان نافله‌ها را در هر وقتی خواند یا قضا کرد. مسائلی مربوط به اوقات نماز: پرسش: آیا جایز است در شناخت وقت، به تقویمِ زمانی که در کشورهای غیر اسلامی یا کشورهای اسلامی که اهلش مؤمن نیستند تنظیم شده است اعتماد نمود؟ پاسخ: اگر تقویم موافق با اوقات شرعی باشد می‌توان طبق آن عمل نمود؛ بنابراین پیش از اقدام به عمل به آن ابتدا باید به تحقیق دربارۀ تقویم و میزان دقت و مطابقت داشتن آن با اوقات شرعی توجه شود. پرسش: شایسته است به مسئلۀ نماز در قطب و جاهایی که خورشید مدتی از زمان طلوع نمی‌کند یا طلوع می‌کند بی‌آنکه مدتی پنهان ‌شود، یا فقط مدتی کوتاه پرتوافکنی می‌کند و ... پرداخته شود. در چنین جاهایی نماز گزاردن چگونه خواهد بود؟ پاسخ: نماز در جاهای یاد شده سه حالت دارد: اول: اینکه طلوع و غروب به‌صورت صحیح و کلی مشخص باشد، یعنی همراه با تاریکی و روشنایی و فجر صادق؛ در این حالت -به همان صورتی که گفته شد‌- طبق طلوع و غروب عمل می‌شود. دوم: اینکه طلوع و غروب مشخص باشد ولی تاریکی و روشنایی (فجر صادق) پیش از طلوع مشخص نباشد، که این حالت به دو شکل خواهد بود: الف- اینکه طول شب یا پنهان شدن خورشید بیش از یک ساعت و نیم باشد؛ که در این صورت وقت نماز مغرب، غروب خورشید است و وقت نماز فجر، یک ساعت و نیم پیش از طلوع خورشید تا طلوع خورشید‌ خواهد بود. ب- اینکه طول شب یا پنهان شدن خورشید یک ساعت و نیم یا کمتر باشد؛ که در این صورت وقت نماز صبح بعد از غروب و بعد از مدت‌زمانی که برای ادای دو نماز مغرب و عشا طول می‌کشد شروع می‌شود و تا طلوع خورشید ادامه می‌یابد؛ به‌عنوان‌مثال اگر غروب ساعت شش باشد و برای خواندن نماز مغرب و عشا ربع ساعت وقت کافی باشد، وقت نماز صبح از ساعت شش و ربع تا طلوع آفتاب خواهد بود، و در این وضعیت ما نمی‌توانیم بگوییم که وقت نماز صبح یک و نیم ساعت پیش از طلوع تا طلوع آفتاب است؛ چراکه طبق فرض، طول شب یا پنهان شدن خورشید یک ساعت و نیم یا کمتر می‌باشد. این وضعیت نماز در حالت دوم بود. وقت امساک [روزه] نیز -‌با همین توضیح‌- تا پیش از طلوع خورشید است، ‌حتی اگر یک لحظه باشد‌؛ و فرقی نمی‌کند که غروب خورشید یک ساعت باشد یا ده ساعت. سوم: اینکه طلوع و غروب قابل‌تشخیص نباشند‌؛ در این حالت یا شب 24 ساعت و یا روز 24 ساعت استمرار دارد که در هر دو وضعیت باید زمان را به 12 ساعت روز و 12 ساعت شب تقسیم ‌کند. اما چگونه این دو زمان را معیّن می‌کند؟ ‌یعنی حدود هرکدام از 12 ساعت را چگونه مشخص می‌کند؟ در وضعیت مستمر بودن روز می‌تواند وسط روز را از بالاترین نقطۀ قرص خورشید در آن روز بیابد و این نقطه، نصف روز -‌یعنی نیمۀ 12 ساعت‌- خواهد بود. اگر شب استمرار داشته باشد -‌یعنی خورشید طلوع نمی‌کند- زمانی که بیشترین روشنایی وجود دارد نصف روز -‌یعنی نیمۀ 12 ساعت‌- خواهد بود. در هر دو وضعیت حدود شش ساعت پیش از آن نقطه‌ای که زوال [نیمروز] طبق آن تعیین می‌شود طلوع فرضی و حدود شش ساعت پس از آن غروب فرضی خواهد بود، و علت این تقسیم‌بندی آن است که هر شبانه‌روز -‌طبق روشی که گفته شد‌- به 12 ساعت روز و 12 ساعت شب تقسیم می‌گردد. آنچه مشخص شد نصف روز یعنی وقت زوال [نیمروز] است؛ یعنی وقتی‌که در آن نماز ظهر و عصر را می‌خواند. وقت نماز صبح از یک ساعت و نیم پیش از طلوع فرضی تا خودِ طلوع فرضی خواهد بود؛ بنابراین اگر نیمروز ساعت 12 باشد طلوع فرضی ساعت 6 صبح خواهد بود و به‌این‌ترتیب مشخص می‌گردد که شروع وقت نماز صبح ساعت 4:30 صبح خواهد بود. نماز مغرب را نیز هنگام غروب فرضی می‌خواند. در مورد روزه، بر زمان طلوع و غروب و وقت نماز صبح و مغرب اعتماد می‌کند. پرسش: کسی که زندانی است و اوقات نماز یا شب و روز را نمی‌داند فرایضش را چگونه ادا می‌کند؟ پاسخ: اگر بتواند ظن و گمان یا احتمال داخل‌شدن وقت را به دست آورد، فرایضش را طبق ظن و گمان یا احتمالی که به دست آورده است انجام می‌دهد، ولی اگر نتواند حتی چنین ظن و گمانی را حتی در حد یک احتمال به دست آورد فرایضش را بر مدت بیدار بودن خویش تقسیم می‌کند و چنین عمل خواهد کرد: وقتی از خواب بیدار شد نماز صبح را می‌خواند و پیش از آنکه بخوابد نماز مغرب و عشا را به‌جا می‌آورد و بین این دو (یعنی بین فجر و مغرب) نماز ظهر و عصر را می‌خواند.

-احکام اوقات نماز

1- پیش آمدن یکی از عذرهای نماز گزاردن پرسش: اگر یکی از عذرهای مانع از نماز خواندن -‌مثل جنون یا حیض- پیش بیاید در‌حالی‌که از وقت نماز به مقدار طهارت([18]) و ادای فریضه سپری شده باشد، حکم چیست؟ پاسخ: قضای آن پس از رفع عذر واجب است، ولی اگر غیر از این باشد قضا کردن ساقط می‌گردد. پرسش: و اگر مانع (عذر) رفع شود چه حکمی دارد؟ پاسخ: اگر مانع رفع شود و برای طهارت و یک رکعت از فریضه زمانِ کافی داشته باشد لازم است به‌جا آورد و نمازش با نیت ادا است و اگر کوتاهی کند پس از آن باید قضا ‌نماید. پرسش: اگر پیش از غروب مقداری وقت باقی مانده باشد که تنها برای ادای یک فریضه کافی باشد ولی برای ادای دو فریضۀ ظهر و عصر کافی نباشد، چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: لازم است همان یک نماز را بخواند و نه چیز دیگر که این نماز طبق فرض مذکور، نماز عصر می‌باشد. پرسش: اگر پیش از فجر (وقت اضطرار نماز مغرب و عشا) وقت کافی برای ادای چهار رکعت داشته باشد ولی [این وقت] برای ادای دو نماز مغرب و عشا کافی نباشد، چگونه عمل ‌کند؟ پاسخ: لازم است تنها یک نماز را بخواند و نه دیگری را، که این نماز طبق فرض مذکور نماز عشا می‌باشد. پرسش: اگر پیش از غروب، وقت کافی برای طهارت و پنج رکعت داشته باشد چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: دو فریضه (ظهر و عصر) را پیش از غروب می‌خواند. پرسش: اگر پیش از فجر، وقت کافی برای طهارت و چهار رکعت (وقت اضطرار برای مغرب و عشا) داشته باشد چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: لازم است دو فریضه (مغرب و عشا) را پیش از فجر به‌جا آورد. 2- بالغ شدن کودک پرسش: اگر کودکی درحالی‌که نماز می‌خواند بالغ شود (نمازی که بر او واجب نیست، بلکه خودش به‌صورت مستحبی می‌خواند) حکمش چه خواهد بود؟ پاسخ: دو وضعیت وجود خواهد داشت: اول: اینکه با چیزی بالغ ‌شود که طهارتش را باطل نمی‌کند -‌مثل سن (کامل شدن 15 سال برای پسر و 9 سال برای دختر)‌ـ که در این صورت اگر وقت داشته باشد باید آن فریضه‌ای که به‌صورت مستحبی می‌خوانده است را مجدداً تکرار ‌کند؛ مثلاً اگر فرض شود نماز صبح را می‌خوانده و پیش از طلوع خورشید بالغ شده است و هنوز وقت داشته باشد، باید نماز صبح را مجدداً بخواند؛ چراکه آن نمازی که خوانده است برایش مستحبی محسوب شده و نماز مستحب جای نماز واجب را نمی‌گیرد؛ اما اگر از وقت به‌اندازۀ کمتر از یک رکعت باقی مانده باشد همان نمازی که می‌خوانده را کامل ‌کند و برای نماز واجب، نیت دیگری نمی‌کند؛ یعنی لازم نیست پس از مکلف‌شدن، نیتش را از نماز مستحبی -که داشت‌- به نیت وجوب تغییر دهد. دوم: اینکه با چیزی بالغ شود که طهارت را باطل ‌می‌کند -‌مثل احتلام- که در این صورت قطعاً نمازی که در حال به‌جا آوردنش بوده است باطل می‌شود و باید غسل کند و اگر وقت باقی باشد فریضه را به‌جا آورد.

3- ظن و گمان در شناخت وقت

پرسش: آیا برای دانستن اوقات نماز، تکیه کردن به ظن و گمان کافی است؟ پاسخ: اگر راهی برای دانستن وقت داشته باشد اعتماد‌کردن به ظن و گمان جایز نیست؛ بنابراین اگر وقت را نمی‌داند باید برای شناخت وقت سعی و تلاش کند و با غالب شدن ظنش نماز بخواند. پرسش: اگر ظن غالب به داخل‌شدن به وقت پیدا کند و نماز بخواند، سپس معلوم شود که ظنش غلط بوده است آیا لازم است دوباره بخواند؟ پاسخ: اگر غلط‌بودن ظنش پیش از داخل‌شدن به وقت نمازی که خوانده است آشکار شود نمازش را دوباره می‌خواند، ولی اگر درحالی‌که نماز می‌خواند وارد وقت نماز شود نمازش را تکرار نمی‌کند، حتی اگر پیش از سلام معلوم شود؛ مثلاً اگر نماز صبح را به گمان اینکه وارد وقتش شده است بخواند سپس در حال تشهد پیش از سلام‌دادن بفهمد که خطا کرده، نمازش صحیح است. آری، اگر سلام دهد و نمازش را تمام کند، سپس وارد وقت شود نمازش را دوباره می‌خواند. پرسش: اگر نمازش را به‌طور عمد یا نادانسته یا از روی فراموشی پیش از وقت بخواند حکمش چه خواهد بود؟ پاسخ: نمازش باطل است. پرسش: اگر هنگام شنیدن اذان، نماز بخواند سپس معلوم شود که وارد وقت نماز نشده بوده، حکم نمازش چیست؟ پاسخ: نمازش را تکرار ‌کند.

4- ترتیب در قضای نمازهای یومیه

پرسش: آیا برای قضا کردن فریضه‌های یومیۀ یک شبانه‌روز ترتیبی وجود دارد؟ پاسخ: بله، اگر داخل فریضه‌ای شود و یادش بیاید که از همان روز نمازی بر گردن دارد تا هنگامی‌که بازگشتن برایش ممکن باشد نیتش را عوض ‌کند و اگر تغییر نیت ممکن نباشد باید ابتدا نمازش را کامل کند و پس از آن، آنچه را که فوت شده است به‌جا می‌آورد. مثالی برای روشن شدن بیشتر: شخصی نماز ظهر می‌خواند و یادش می‌آید که نمازِ صبحِ همان روزش قضا شده است، حال اگر در رکعت اول یا دوم یادش بیاید باید نیتش را از نماز ظهر به نماز صبح تغییر دهد، تشهد بگوید و در رکعت دوم سلام بدهد، سپس اقدام به خواندن نماز ظهر نماید؛ ولی اگر در رکعت سوم یا چهارم از نماز ظهر به یاد بیاورد، واضح است که تغییر نیت از ظهر به صبح قطعاً ممکن نیست، بنابراین باید نماز ظهری را که در حال به‌جا آوردنش است کامل کند و پس از آن، قضای نماز صبح را به‌جا آورد. پرسش: آیا قضا کردن دو یا چند روز متفاوت نیز مشروط به رعایت ترتیب می‌باشد؟ پاسخ: رعایت ترتیب در قضا کردن برای چنین موردی شرط نیست؛ پس می‌تواند قضای صبح یک روز را پیش از قضای ظهر روزِ قبل از آن به‌جا آورد.

5- نافله‌های مبتدئه

پرسش: منظور از نافله‌های مبتدئه چیست؟ پاسخ: نافله‌هایی است که شخص مکلف برای استحباب نماز می‌گزارد و اسباب شناخته‌شده‌ای ندارد؛ مثلاً دو رکعت به نیت «قربة الی الله» (نزدیک‌شدن به خداوند) می‌خواند، بی‌آنکه از نافله‌های شناخته‌شده‌ای باشد که بر اسباب و چگونگی‌شان متنی وارد شده است. پرسش: آیا نافله‌های مبتدئه در وقت‌های معینی مثل طلوع و غروب خورشید مکروه می‌باشد؟ پاسخ: نافله‌های مبتدئه هنگام طلوع خورشید، غروب خورشید، آشکار بودن خورشید، بعد از نماز صبح و بعد از نماز عصر مکروه نیست.

6- قضای نافله‌ها

پرسش: چه وقت می‌تواند نافله‌های فوت‌شده را قضا کند؟ پاسخ: مستحب است در قضای آنچه از نافله‌های شب فوت می‌شود شتاب کند -حتی اگر در روز باشد- و منتظر شب نشود؛ و مستحب است در قضای آنچه از نافله‌های روز فوت می‌شود تعجیل نماید -‌حتی اگر در شب باشد‌- و منتظر روز بعد نشود.

7- نماز اول وقت

پرسش: آیا بهتر است تمام نمازها در اول وقتشان به‌جا آورده شود؟ پاسخ: هر نمازی بهتر است در اول وقتش به‌جا آورده شود مگر در چند مورد: 1- مغرب و عشا برای کسی که از عرفات می‌آید؛ که در این صورت به تأخیر انداختن ادای نماز مغرب و عشا در مزدلفه (جایی که حاجیان بعد از وقوف در عرفات به آنجا می‌روند) نسبت به اول وقت اولویت دارد حتی اگر به یک‌چهارم شب برسد. 2- نماز عشا: بهتر است تا ناپدید شدن سرخی شفق -‌یعنی سرخی مغربی‌- به تأخیر افتد. 3- مُتنفِّل (کسی که نافله را می‌خواند): نماز ظهر و عصر را به تأخیر می‌اندازد تا نافله‌شان را به‌جا آورد. 4- مستحاضه‌ای که غسل بر او واجب است: نماز ظهر را تا آخر وقتش به تأخیر می‌اندازد تا ظهر و عصر را با یک غسل انجام دهد، و مغرب را تا آخر وقتش به تأخیر می‌اندازد تا نماز مغرب و عشا را با یک غسل به‌جا آورد.

8- پیش‌انداختن نماز بعدی بر نماز قبلی

پرسش: به‌عنوان‌مثال اگر گمان کند نماز ظهر را خوانده است و مشغول نماز عصر شود سپس یادش بیاید راه حل چیست؟ پاسخ: اگر در حین خواندن نماز عصر یادش بیاید ‌نیتش را به ظهر تغییر ‌دهد، و در‌صورتی‌که تا پایان نماز یادش نیاید، اگر عصر را در اول وقت ظهر به‌جا آورده است باید نماز ظهر را بخواند و سپس دوباره عصر را به‌جا ‌آورد، و اگر در وقت مشترک یادش بیاید یا درحالی‌که [نماز] عصر را می‌خواند وارد وقت مشترک شود، نماز عصر برایش کفایت می‌کند و باید پس از آن نماز ظهر را به‌جا آورد. پرسش: همانند سؤال پیشین، آیا به‌جا آوردن نماز عشا پیش از مغرب نیز به همین صورت است؟ پاسخ: بله؛ اگر یادش بیاید و امکان تغییر دادن نیت را داشته باشد نیتش را به مغرب تغییر ‌دهد و عشا را پس از آن بخواند و اگر پس از غیرممکن شدنِ تغییرِ نیت یادش بیاید (مثلاً در رکعت چهارم یا پس از اتمام نماز یادش بیاید) در این صورت اگر عشا را در وقت مخصوص مغرب به‌جا آورده است، نماز مغرب را بخواند، سپس عشا را تکرار ‌کند، وگرنه نماز عشا برایش کفایت می‌کند و مغرب را پس از آن به‌جا می‌آورد. ***

-3- قبله

که شامل چند سرفصل خواهد بود:

تعیین قبله

، مُستَقبِل (کسی که واجب است روبه‌قبله بایستد)، آنچه باید برایش روبه‌قبله نمود (مواردی که انجامشان نیازمند روبه‌قبله بودن است) و در پایان: احکام مربوط به مختل شدن قبله.

تعیین قبله

پرسش: قبله چیست؟ پاسخ: قبله برای کسی که در مسجدالحرام باشد کعبه، برای کسی که در حرم باشد مسجد است، و برای کسی که خارج از حرم باشد حرم است. پرسش: آیا قبله، جهت کعبه است یا منظور همان بِنای شناخته‌شده است؟ پاسخ: قبله، جهت کعبه است نه خودِ بِنا؛ و اگر بنا از بین برود به سمت آن نماز خوانده می‌شود. پرسش: کسی که مکانش بالاتر یا پایین‌تر از کعبه یا کسی که داخل کعبه باشد چگونه نماز می‌خواند؟ پاسخ: کسی که بالاتر یا پایین‌تر از آن است به سمت کعبه نماز می‌گزارد؛ و اگر داخل کعبه باشد به سمت هر‌یک از دیوارهایش که بخواهد نماز می‌گزارد؛ و البته خواندن فریضه داخل کعبه کراهت دارد. پرسش: بر روی کعبه چگونه می‌توان نماز خواند؟ پاسخ: باید مقداری از سطح کعبه را که به سمتش نماز می‌گزارد در مقابل خود باقی بگذارد، به این معنا که نباید در کناره‌ها و منتهای کعبه طوری نماز بگزارد که چیزی از کعبه که در نماز به سمتش متوجه می‌گردد باقی نماند. لازم نیست -‌به‌صورتی که برخی از عامه [اهل سنت] گفته‌اند‌- چیزی در مقابل خود نصب کند و آن را قبلۀ خود قرار دهد. پرسش: داخل کعبه و روبروی درب که باز باشد، چگونه باید نماز خواند؟ پاسخ: باید مقداری از کعبه را که به سمتش نماز می‌خواند در مقابل خود باقی بگذارد، به همان صورتی که اگر بالای کعبه بود چنین می‌کرد. پرسش: اگر صف مأمومین در مسجدالحرام به حدی طَویل شود که برخی از آنان از جهت کعبه و روبه‌رو بودن به آن خارج گردند آیا نماز کسانی که از جهت کعبه خارج شده‌اند صحیح است؟ پاسخ: نماز کسانی که از جهت کعبه خارج شده‌اند باطل می‌گردد. پرسش: کسانی که اهل سرزمین‌های دور از کعبه هستند چگونه نماز می‌گزارند؟ پاسخ: اهل هر سرزمینی باید به سمت رکنی که در جهت خودشان است رو کنند؛ بنابراین اهل عراق به سمت رکن عراقی که حجرالأسود در آن است رو می‌کنند، اهل شام به سمت رکن شامی، اهل مغرب به سمت رکن مغربی و اهل یمن به سمت رکن یمانی. پرسش: اگر اهل عراق بخواهند قبله‌شان را بشناسند آیا راهی برای این کار وجود دارد؟ پاسخ: قبلۀ اهل عراق بین جنوب و غرب واقع می‌شود؛ حال اگر ستارۀ قطبی را بشناسد شمال و جنوب را خواهد شناخت، پس زمانی که به سمت جنوب بایستد قبله میان راست و رو به رویش واقع می‌گردد.

مستقبل (رو کننده به قبله)

پرسش: چه چیزی بر وی واجب است؟ پاسخ: در صورت دانستن جهت قبله واجب است در نماز به‌سوی قبله رو کند. اگر جهت قبله را نداند بر نشانه‌هایی که ظن و گمان را می‌رسانند اعتماد ‌کند. پرسش: آیا می‌توانید برای جهت قبله نمونه‌هایی از نشانه‌هایی که ظن و گمان می‌رسانند بیان کنید؟ پاسخ: به‌عنوان‌مثال اگر شخصی در ترکیه یا یونان باشد و می‌داند در شهری است که در شمال مکه قرار دارد می‌تواند از این نشانه بهره گیرد؛ به این صورت که قبله نسبت به او به‌طور تقریبی در جهت جنوب واقع است؛ همچنین اگر وی طول جغرافیایی مکه و نیز طول جغرافیایی شهری که در آن هست را بداند می‌تواند تعیین کند که مکه نسبت به او در جنوب شرقی یا جنوب غربی یا ... واقع شده است؛ پس او نشانه‌هایی را که می‌تواند بر اساس آن‌ها جهت قبله را تعیین کند گردآوری نماید. اگر جهات چهارگانه را نیز نداند می‌تواند به ستارۀ قطبی و طلوع و غروب خورشید اعتماد کند. پرسش: اگر اجتهاد کند (اجتهاد یعنی سعی و تلاش برای به دست آوردن ظن و گمان به جهت قبله) و کسی برخلاف اجتهاد او خبر دهد چه‌کار کند؟ پاسخ: به چیزی که گمان می‌کند صحیح‌تر است عمل ‌کند. پرسش: اگر بنا به علتی -‌مثل بیماری، حبس شدن و نظایر آن‌- راهی برای اجتهاد برای به دست آوردن جهت قبله نداشته باشد و یک کافر او را به جهت قبله خبر دهد آیا می‌تواند طبق خبر او عمل کند؟ پاسخ: اگر به صحت خبرش گمان داشته باشد به خبرش عمل ‌کند. پرسش: آیا می‌تواند بر قبلۀ شهری که در آن نماز می‌خوانند اعتماد کند؟ پاسخ: اگر نمی‌داند جهت آن قبله بر مبنای ناصحیحی بنا شده است بر آن اعتماد ‌کند. پرسش: آیا می‌توان در

تعیین قبله

به قطب‌نما و محراب مساجد بسنده کرد؟ پاسخ: آری؛ می‌توان به محراب‌ها و قطب‌نما بسنده کرد و بهتر است همیشه قبله را خودتان به‌وسیلۀ قطب‌نما تعیین کنید. پرسش: کسی که نمی‌تواند برای به دست آوردن قبله اجتهاد کند -‌مثل نابینا‌- چه ‌کند؟ پاسخ: به دیگران اعتماد ‌کند. پرسش: اگر جهت قبله را نداند و ظن و گمان نیز نداشته باشد چه ‌کند؟ پاسخ: اگر وقت به‌اندازۀ کافی داشته باشد یک نماز را به چهار جهت و در هر‌جهت یک مرتبه بخواند و اگر وقت برای این کار تنگ باشد به مقداری که وقت دارد به جهات مختلف نماز بگزارد؛ بنابراین اگر وقت برای ادای نماز در دو جهت کافی بود باید به دو جهت نماز بگزارد و اگر وقت فقط برای یک نماز کافی بود به هر جهتی که بخواهد نماز بگزارد. پرسش: آیا بر مسافر واجب است که رو به قبله کند؟ پاسخ: بله؛ واجب است رو به قبله کند. پرسش: آیا جایز است که مسافر نماز واجب را بر مرکب به‌جا آورد؟ و در این صورت چگونه رو به قبله ‌کند؟ پاسخ: جایز است که مسافر در هنگام ضرورت چیزی از فرایض را بر مرکب به‌جا آورد و باید رو به قبله نماید؛ حال اگر ممکن نباشد، آن مقدار از نمازش را که می‌تواند رو به قبله ‌کند و هر بار که مرکب تغییر جهت دهد او هم به سمت قبله تغییر جهت ‌دهد و اگر ممکن نبود فقط تکبیرة‌الاحرام را رو به قبله بگوید و اگر این امکان را هم نداشت نمازش کفایت می‌کند حتی اگر رو به قبله نباشد. پرسش: آیا این حکم شامل اتومبیل، هواپیما و سایر وسایل نقلیۀ مدرن نیز می‌شود؟ پاسخ: این حکم شامل اتومبیل، هواپیما و وسایل نقلیۀ مدرن نیز می‌شود. پرسش: حکم کسی که پیاده می‌رود و وقت نمازش تنگ می‌شود چیست؟ آیا او همانند کسی است که در حال ضرورت، فریضه را روی مرکب به‌جا می‌آورد؟ پاسخ: بله؛ به این معنا که وی درحالی‌که پیاده می‌رود نماز را رو به قبله بخواند؛ پس اگر امکانِ رو کردن به قبله را نداشت باید آن مقدار که می‌تواند رو کند و هرگاه که در راه رفتن تغییر جهت داد به‌سوی قبله منحرف ‌شود و اگر این کار هم ممکن نبود فقط برای تکبیرة‌الاحرام رو به قبله ‌کند و اگر این هم ممکن نبود نمازش کفایت می‌کند حتی اگر رو به قبله نباشد. پرسش: آیا در حالت داشتن اختیار جایز است نماز بر مرکب به‌جا آورده شود؟ پاسخ: اگر شخص به‌گونه‌ای سوار باشد که بتواند رکوع و سجود و واجبات دیگر نماز را انجام دهد می‌تواند در حالت داشتن اختیار، فریضه را بر مرکب به‌جا آورد، در غیر این صورت نمی‌تواند.

آنچه باید برایش رو به قبله نمود

پرسش: چه زمانی رو به قبله شدن واجب است؟ پاسخ: رو به قبله بودن در موارد زیر واجب است: 1- نمازهای واجب، در صورت امکان. 2- هنگام ذبح. 3- هنگام احتضار میت و دفن و نماز بر او. پرسش: آیا رو به قبله بودن در نوافل واجب است؟ پاسخ: بهتر است در نوافل رو به قبله بود و واجب است پشت به قبله نباشد. پرسش: آیا می‌توان نافله را بر مرکب به‌جا آورد؟ پاسخ: چه در وطن و چه در سفر می‌توان نافله را بر مرکب به‌جا آورد. پرسش: آیا می‌توان نافله را به جهتی غیر از قبله به‌جا آورد؟ پاسخ: در وطن خود با وجود کراهت شدید می‌توان چنین کرد؛ البته تا هنگامی‌که پشت به قبله نباشد که در این صورت (یعنی اگر پشت به قبله کند) نمازش باطل می‌گردد. پرسش: چه هنگامی رو به قبله بودن، واجب نیست؟ پاسخ: در جایی که نمی‌توان رو به قبله کرد واجب نیست؛ مانند نماز مطارده [در حال نبرد] و هنگام ذبح حیوان گریزپا (مانند حیوانی که دچار جنون یا بیماری است که نمی‌توان آن را به سمت قبله نمود) و حیوان سقوط کرده (مانند حیوانی که به‌عنوان‌مثال در چاه افتاده است) به‌طوری‌که امکان برگرداندنش به‌سوی قبله وجود نداشته باشد.

احکام مربوط به مختل‌شدن قبله

برخی از احکام مربوط به مختل شدن قبله عبارت‌اند از: پرسش: آیا صحیح است که شخص نابینا با وجود شخصی دیگر، بر رأی و تلاش خودش در

تعیین قبله

اعتماد کند؟ پاسخ: نابینا به علت ناتوان‌بودنش از اجتهاد، به دیگران رجوع می‌کند. اگر با وجود شخصی بینا بر اساس نشانه‌ای که خودش یافته است بر رأی و نظر خودش اعتماد کند آنچه انجام داده است و نمازش، صحیح خواهد بود، در غیر این صورت اگر در

تعیین قبله

خطا کرده باشد باید نمازش را تکرار کند. پرسش: اگر به دلیل غلبۀ ظن یا تنگی وقت به جهتی نماز بگزارد سپس اشتباهش مشخص گردد باید چه‌کاری انجام دهد؟ پاسخ: اگر در حد راست و چپ منحرف شده باشد ولی پشت به قبله نباشد نمازش صحیح است و نمازش را در وقت یا خارج از وقت تکرار نمی‌کند؛ ولی اگر پشت به قبله باشد، اگر در وقت نماز باشد نمازش را تکرار می‌کند و اگر خارج از وقت باشد نمازش را تکرار نمی‌کند؛ اما اگر در حین نماز معلوم شود که قبله اشتباه است، باید در هر حال به‌سوی قبله رو کند (یعنی به هر سمتی که نماز می‌خوانده حالا به سمت قبله رو ‌کند) و نماز را تکرار نمی‌کند. پرسش: اگر برای یافتن جهت قبله برای نماز تلاش کند سپس داخل وقت نماز دیگری شود، آیا می‌تواند به اجتهاد قبلی‌اش بسنده کند؟ پاسخ: اگر تردیدش در یافتن جهت قبله تکرار شود باید دوباره اجتهاد کند و مجدداً برای یافتن جهت قبله تلاش ‌نماید، در غیر این صورت طبق اجتهاد قبلی‌اش عمل می‌کند و به همان جهتی که بر آن نماز گزارده است، نماز می‌گزارد و اجتهاد دیگری نمی‌کند. ***

-4- لباس نمازگزار

احکام آن طی پرداختن به هشت مورد بیان خواهد شد:

1- نماز در پوست مردار

پرسش: آیا خواندن نماز در پوست مردار حیوان حلال‌گوشت -‌مانند پوست گوسفند‌- جایز است؟ پاسخ: جایز نیست؛ چه دباغی‌شده باشد و چه دباغی نشده باشد. پرسش: معنای دباغی‌کردن چیست؟ پاسخ: دَبَغَ الجِلدَ: یعنی پوست را با مادۀ به‌خصوصی نرم کرد و رطوبت و آلودگی‌اش را زدود و برای استفاده کردن آماده‌اش نمود. پرسش: اگر حیوانی حرام‌گوشت بمیرد آیا می‌توان در پوستش نماز خواند؟ پاسخ: پوست حیوان حرام‌گوشتی که در حال زنده‌بودنش پاک و تذکیه شده باشد (یعنی به‌صورتی که در شرع مقرر شده است ذبح شده باشد) -‌مثل شیر، ببر و پلنگ‌‌- اگر به‌صورت شرعی ذبح شود پاک خواهد بود ولی نباید در نماز استفاده شود. پرسش: آیا در غیر نماز -‌مثل نشستن روی آن یا پوشیدن آنچه از آن ساخته شده است‌- می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد؟ پاسخ: بله؛ و به کار بردن آن در غیر نماز مشروط به دباغی نیست، ولی استفاده از آن پیش از دباغی‌کردن مکروه است. پرسش: اگر پوست پوشیده‌شده در نماز به‌گونه‌ای باشد که نماز در آن به‌تنهایی امکان‌پذیر نباشد ـ‌مثل ساعت، کمربند یا شبیه آن‌ـ و از پوست مردار یا از حیوان حرام‌گوشت نیز باشد، آیا نماز خواندن با آن جایز است؟ پاسخ: جایز نیست.

2- نماز خواندن در چیزی که حیات در آن جریان نیافته است

پرسش: آیا پشم، مو و پَر حیوان حلال‌گوشت پاک است و می‌توان در آن نماز خواند؟ پاسخ: بله؛ پاک است -‌چه از حیوان زنده جدا شده باشد، چه از حیوان ذبح‌شده و چه از مرده‌- و نماز در آن جایز است. اگر از حیوان مرده جدا شده باشد فقط باید محل اتصال به جسد شسته شود. پرسش: آیا نماز خواندن در اجزای حیوان مردۀ حلال‌گوشت که حیات در آن جریان نیافته، جایز است؟ پاسخ: هر آنچه از اجزای حیوان مرده که حیات در آن جریان نیافته -‌مثل شاخ، دندان و سایر موارد‌- اگر آن حیوان در هنگام زنده‌بودن، پاک به‌شمار می‌رفته، پس از شستنِ محلِ اتصال، نماز در آن جایز است، ولی اگر در هنگام زنده‌بودن، آن حیوان نجس به شمار می‌رفته، همۀ آن نجس خواهد بود. پرسش: حکم نماز خواندن در اجزای مذکور ـ‌که زندگی در آن‌ها جریان نیافته است‌ـ اگر از حیوان حرام‌گوشت باشد چیست؟ پاسخ: اگر از حیوان حرام‌گوشت باشد نماز در هیچ‌یک از اجزایش صحیح نیست حتی اگر ذبح شرعی شده باشد، مگر خز خالص که نماز در آن جایز است اما نماز خواندن در خزی که در آن خز خرگوش و روباه به کار رفته باشد جایز نیست. پرسش: خز چیست؟ پاسخ: منظور از خز، خزِ حیوان سمور و خز سمور آب رودخانه و خز سمور آب دریاست؛ که می‌توان خز آن را در نماز پوشید -‌حتی اگر ذبح شرعی نشده باشد‌- و می‌توان خز آن را همراه با پوست -‌اگر ذبح شرعی شده باشد‌- در نماز پوشید، و ذبح آن همانند ذبح سایر حیواناتی است که خون جهنده دارند. پرسش: اگر شک کنیم که آیا لباس از جنس مو و پشم -‌‌و سایر اجزای فاقد حیات‌- از حیوان حلال‌گوشت است یا حیوان حرام‌گوشت، آیا نماز خواندن در این لباس جایز است؟ پاسخ: جایز نیست.

3- نماز خواندن در پوستین

پرسش: آیا نماز خواندن در پوستین جایز است؟ پاسخ: نماز خواندن در پوستین سنجاب جایز است اما در پوستین روباه و خرگوش جایز نیست. پرسش: اگر نداند که پوستین از سنجاب است یا روباه و خرگوش، آیا نماز خواندن در آن جایز است؟ پاسخ: خیر؛ جایز نیست.

4- نماز خواندن در ابریشم

پرسش: آیا انسان می‌تواند با لباسی از جنس ابریشم نماز بخواند؟ پاسخ: برای مردان پوشیدن لباسی از ابریشم خالص و نماز خواندن با آن، ‌جز در حال جنگ‌ جایز نیست -‌که در جنگ مستحب است تکه‌ای از ابریشم را بر سینه‌اش قرار دهد‌- و همچنین در هنگام ضرورت، مثل سرمایی که مانع از برداشتن ابریشم شود. پرسش: در مورد بانوان چه حکمی دارد؟ پاسخ: به‌طورکلی پوشیدن ابریشم برای بانوان جایز است، چه در نماز و چه موارد دیگر. پرسش: در مورد لباسی که نماز با آن کامل نیست -مانند بند لباس و کلاهِ بلند (در زمان ما مثل کلاه‌فرنگی، شاپو، عرقچین و ...)‌- اگر از ابریشم باشد چه حکمی دارد؟ پاسخ: برای مردان جایز نیست. پرسش: آیا فرش کردن با ابریشم یا قرار دادن ابریشم روی زین اسب برای سواری جایز است؟ پاسخ: جایز است. پرسش: اگر لباس مرد با ابریشم لبه‌دوزی شده باشد، حکم نماز خواندن در آن چیست؟ پاسخ: نماز خواندن در آن کراهت دارد. پرسش: اگر ابریشم با چیزی دیگر مثل پنبه که نماز در آن صحیح است ترکیب شود به‌طوری‌که ابریشم خالص به شمار نرود آیا پوشیدن و نماز خواندن در آن جایز است؟ پاسخ: پوشیدن و نماز در آن جایز است -‌چه بیشترِ آن از ابریشم باشد و چه مقدار کمترش- ولی کراهت دارد. پرسش: آیا جایز است که مرد در نماز با خود ابریشم حمل کند؟ پاسخ: جایز است. پرسش: در مورد کودک: آیا نماز کودک با لباس ابریشمی صحیح است؟ پاسخ: جایز است. پرسش: متناسب با بحث ابریشم، پرسشی نیز مربوط به طلا وجود دارد: آیا جایز است مردان در نماز یا غیر نماز طلا بپوشند؟ پاسخ: جایز نیست.

5- لباس غصبی

پرسش: آیا نماز خواندن در لباس غصبی جایز است؟ پاسخ: جایز نیست. پرسش: اگر صاحب لباس اجازۀ نماز خواندن با آن [لباس غصبی] را بدهد چه حکم دارد؟ پاسخ: اجازه به دو صورت است: اول: اینکه مالکِ لباس به شخص معینی اجازه بدهد (مثلاً بگوید به زید اجازه دادم که با لباسم نماز بخواند): در این صورت نماز خواندن با آن لباس برای شخصی که اجازه داده ‌شده، جایز است و فرقی نمی‌کند که شخصی که به او اجازۀ نماز داده شده، خودش غاصب باشد یا شخصی دیگر؛ اما شخص غاصب با اینکه نمازش صحیح است اما چون غصب کرده است گناه می‌کند. دوم: اینکه مالکِ لباس بدون معین‌کردن شخصی خاص به‌طورکلی اجازه بدهد: در این صورت نماز خواندن برای غیر غاصب جایز است ولی نماز خواندن در آن لباس برای خود غاصب جایز نیست. پرسش: اگر لباس غصبی طوری باشد که نماز در آن تمام نیست (مثل کمربند و جوراب)، آیا نماز خواندن با آن لباس جایز است؟ پاسخ: جایز نیست.

6- نماز خواندن با کفش

پرسش: آیا نماز خواندن با کفش یا نعلین جایز است؟ پاسخ: نماز خواندن با کفشی که زیره‌ای دارد به‌گونه‌ای که انگشتان شصت پا را معلق در هوا نگه‌ می‌دارد و مانع از قرار دادن انگشتان شصت بر زمین می‌شود جایز نیست اما با کفش و نعلینی که به این صورت نباشد جایز است. پرسش: آیا عامل منع‌کنندۀ نماز با آن، زیره‌ای است که مانع رسیدن انگشتان شصت پا به زمین می‌شود یا زیره‌ای است که زیر پا قرار می‌گیرد؟ پاسخ: آنچه مانع نماز می‌شود زیره‌ای است که مانع قرار گرفتن انگشتان شصت پا بر زمین می‌شود؛ زیرا این دو انگشت از اعضای سجده‌ هستند که واجب است بر زمین تکیه کنند و بر زمین قرار بگیرند.

7- سایر احکام لباس نمازگزار

پرسش: آیا برای لباس نمازگزار شروط دیگری هم وجود دارد؟ پاسخ: نماز خواندن در هر چیزی غیر از آنچه گفتیم صحیح است، به‌شرط اینکه: 1- متعلق به نمازگزار باشد یا از سوی مالکش اجازه داشته باشد. 2- پاک باشد. پرسش: حکم نجس‌بودن لباسی که نماز در آن تمام نیست -‌مثل جوراب و کمربند و غیره‌- چیست؟ پاسخ: نماز خواندن در چیزی که نماز با آن به‌تنهایی تمام نیست جایز است، حتی اگر نجاستی در آن باشد که اگر در غیر این مورد بود، بخشیده نمی‌شد. پرسش: آن نجاستی که اگر حین نماز در لباس نمازگزار یا بدنش وجود داشته باشد، بخشیده می‌شود چیست؟ پاسخ: نجاستی که بخشیده می‌شود -طبق آنچه در احکام نجاست‌ها در کتاب طهارت بیان شده است‌- موارد زیر هستند: 1- خونِ جراحت و زخمی که پرهیز از آن مشقت دارد و خوب نمی‌شود و بند نمی‌آید حتی اگر زیاد باشد. 2- لکۀ خونی که قطر دایره‌اش کمتر از 1 سانتی‌متر باشد (غیر از موارد مربوط به خون‌های سه‌گانۀ بانوان). و در هر موردی غیر از این‌ها واجب است از بدن و لباس نمازگزار برطرف گردد. پرسش: حکم کسی که در نماز عمداً [از خود] خونی خارج کند و خون روی لباسش بیفتد و به مقدار بخشیده‌شده باشد، چیست؟ پاسخ: اشکالی در نمازش نخواهد بود. پرسش: به‌طورکلی آیا خارج شدن خون از بدن نمازگزار حین نماز -‌چه عمدی باشد چه غیرعمدی- نمازش را باطل می‌کند؟ پاسخ: باطل نمی‌کند. پرسش: اگر کسی در لباسش منی ببیند و غسل جنابت کند و با آن غسل -‌که نیازی به وضو ندارد‌- نماز بخواند، سپس معلوم شود که این لباس از آنِ او نبوده است، حکم این نمازی که بدون وضو خوانده است چیست؟ پاسخ: اگر نیتش فقط غسل جنابت بوده، طهارت و نمازش باطل است، ولی اگر همراه آن غسلِ جنابتِ اشتباهی، نیت غسل توبه یا شکر یا سایر غسل‌ها را هم کرده باشد طهارتش صحیح و -‌به دنبال آن‌- نمازش هم صحیح است. پرسش: آیا لباس مرد و زن در نماز متفاوت است؟ پاسخ: جایز است که مرد تنها در یک لباس و تن‌پوش نماز بخواند، اما برای زن جایز نیست مگر در دو تکه لباس: پیراهن بلند (پوشش بلندی که از بالای سینه تا روی پاها را بپوشاند) و روسری (پوششی که سر تا گردنش را بپوشاند) به‌طوری‌که با آن دو، تمام بدنش را جز صورت و دست‌ها [از سرِ انگشت تا مچ‌ها] و روی دو پایش را بپوشاند. پرسش: حکم نماز زنی که مقداری از مویش هنگام نماز آشکار شود و متوجه آن گردد چیست؟ آیا اگر آن را بپوشاند و نمازش را کامل کند نمازش صحیح خواهد بود؟ پاسخ: نمازش صحیح است. پرسش: آیا به‌صورت عریان نماز خواندن برای مرد امکان‌پذیر است؟ پاسخ: اگر مرد جلو و عقبش را بپوشاند جایز است عریان نماز بخواند، ولی کراهت دارد و اگر لباسی برای پوشاندن جلو و عقبش نیابد، باید آن را با هر چیزی که پیدا می‌کند بپوشاند حتی با برگ درخت؛ و اگر چیزی برای پوشاندن آن دو نیافت اگر کسی او را نمی‌بیند باید عریان و ایستاده بخواند و اگر احساس ایمنی نمی‌کند نشسته بخواند. پرسش: رکوع و سجودش در این دو حالت (دیده‌نشدن و دیده‌شدن) چگونه خواهد بود؟ پاسخ: به‌جای رکوع و سجود، ایما و اشاره می‌کند. پرسش: ایما و اشاره در این مورد و در بحث نماز فراوان ذکر شده است؛ آیا مقصود معنای لغوی آن است (یعنی اشاره کردن با اعضایی مثل سر و دست و چشم و پلک) یا هنگام ضرورت در نماز، کیفیت خاصی دارد، مثل نماز شخص عریان یا وارونه یا خوابیده به پهلو یا خوابیده به پشت یا کسی که از خم‌شدن در رکوع و سجود و غیره ناتوان است؟ پاسخ: منظور، معنای لغوی آن است. پرسش: کنیز و دختر کوچک چگونه نماز می‌خواند؟ پاسخ: بدون روسری نماز می‌خواند. اگر کنیز را در وسط نماز آزاد کنند واجب است سرش را بپوشاند و اگر برای پوشاندن سرش نیازمند انجام کارهای بسیاری باشد نمازش را دوباره به‌جا می‌آورد؛ همچنین دختر کوچک اگر در میان نماز با چیزی که باطل کنندۀ نماز نیست به بلوغ برسد -مثلاً به‌واسطۀ- در این صورت واجب است سرش را بپوشاند و نمازش را تمام کند و اگر نیازمند انجام کارهای بسیاری [برای این منظور] باشد باید نمازش را دوباره به‌جا آورد. سایر احکام لباس نمازگزار: پرسش: به‌استثنای لباس‌هایی که در موردشان سخن گفته شد، در مورد سایر احکام لباس نمازگزار از نظر طهارت، غصبی‌نبودن یا اجازه‌داشتن و سایر موارد،‌ آیا بین مرد و زن تفاوتی وجود دارد؟ پاسخ: مرد و زن در آن‌ها یکسان‌ هستند. پرسش: آیا باید خمس لباس نمازگزار داده شود؟ و اگر بداند خمسش داده نشده یا در آن شک داشته باشد حکمش چیست؟ پاسخ: این مورد از شروط نیست و طبق فرض این پرسش، اشکالی در نمازش وجود ندارد. پرسش: آیا نماز خواندن با لباس‌های تنگ که اندام را برجسته نشان می‌دهد -‌نه از نظر نازک بودن‌- صحیح است؟ پاسخ: جایز است. پرسش: اگر به دلیل نازک‌بودن، بدن‌نما باشد چه حکمی دارد؟ پاسخ: جایز نیست.

8- سنت‌های لباس نمازگزار (مستحبات و مکروهات)

پرسش: لباسی که نماز در آن مستحب است کدام است؟ پاسخ: نماز خواندن در لباس سفید مستحب است. پرسش: آیا نماز خواندن در لباس سیاه کراهت دارد؟ پاسخ: کراهت ندارد. پرسش: مکروهات لباس نمازگزار کدام‌اند؟ پاسخ: برای مردان نماز خواندن در یک لباس نازک -‌اگر بدنش را نمایان نکند‌- کراهت دارد و اگر بدنش را نمایان کند (یعنی عورتش نمایان باشد) جایز نیست. بستنِ روی پیراهن (یعنی داخل کردن پایین لباس در شلوارش یا محکم کردن لنگ و کمربند روی لباس) کراهت دارد؛ همچنین مکروه است خود را با پارچۀ بزرگی بپوشاند (یعنی خودش را با پارچۀ بزرگ بپوشاند و دو سرش را با دستش بگیرد و روی یک کتفش جمع کند آن‌چنان‌که برخی افغان‌ها امروزه چنین می‌کنند). خواندن نماز با عمامۀ بدون حَنَک نیز مکروه است (حنک کردن یعنی یک طرف عمامه را از زیر چانه‌اش بچرخاند و بر شانۀ دیگرش بیندازد). روبند (پوشاندن دهان و مقداری بالاتر از آن) برای مرد مکروه است. نقاب‌زدن (پوشاندن دهان و بینی و باز گذاشتن دو چشم و مقداری از زیر دو چشم) برای زنان مکروه است و اگر روبند و نقاب مانع قرائت در نماز باشد حرام است. نماز با قبا (نوعی لباس) اگر بسته باشد جز در جنگ کراهت دارد، و همچنین امام‌بودن بدون عبا (یعنی امام جماعت برای نماز خواندن بدون عبا باشد)، داشتن مقداری از آهن که نمایان باشد، نماز خواندن در لباسی که صاحبش متهم باشد (مثلاً به پرهیز نکردن از نجاست یا غصبی‌بودن یا به اهل باطل بودن متهم باشد). نماز خواندن زن با خلخالی که صدا می‌دهد مکروه است. نماز خواندن در لباسی که در آن عکسی باشد یا انگشتری که روی آن عکس باشد مکروه است. پرسش: لباس‌هایی که در آن‌ها عکس انسان یا مناظر طبیعی یا مانند آن‌ها باشد آیا مصداق لباسی که در آن تمثالی وجود دارد و نماز با آن مکروه است، به شمار می‌رود؟ پاسخ: لباسی که بر [روی] آن عکس انسان یا حیوان باشد. پرسش: گفته شد که نماز خواندن با عمامۀ بدون حنک مکروه است. در غیر نماز چه حکمی دارد؟ پاسخ: پوشیدن عمامۀ بدون حنک به‌طورکلی -‌چه در نماز و چه در غیر نماز‌- مکروه است. ***

-5- مکان نمازگزار

مسائل مربوط به مکان نمازگزار: پرسش: شرط‌های مکانی که در آن نماز خوانده می‌شود چیست؟ پاسخ: نماز خواندن در همه‌جا جایز است به‌شرط اینکه ملک او باشد یا اجازۀ استفاده از آن را داشته باشد. پرسش: چگونه از سوی مالک اجازه صادر می‌شود؟ پاسخ: اجازه گاهی در برابر اجرت و امثال آن است‌ و گاهی نیز به‌صورت زیر مشخص می‌شود: - یا صریح است؛ مثل اینکه بگوید: «در آنجا نماز بخوان». - یا به‌طور ضمنی است؛ مانند اینکه اجازه بدهد در مکانی بماند؛ به‌عنوان‌مثال اگر اجازه بدهد که شب را در خانه‌اش بیتوته کند قطعاً [به‌طور ضمنی] اجازۀ نماز خواندن در آنجا را نیز داده است. - یا با قرینه‌ای مشخص است؛ مثلاً علامتی وجود داشته باشد که نشان دهد مالکِ این مکان از نماز خواندن در آن ناراحت نمی‌شود و به‌عنوان‌مثال برایش سجاده‌ای پهن می‌کند یا برایش تربتی می‌آورد که بر آن سجده کند و یا سایر علامت‌ها. پرسش: آیا معنای این شرط این است که نماز خواندن در مکان غصبی صحیح نیست؟ پاسخ: بله؛ نماز در چنین مکانی برای شخص غصب‌کننده یا دیگرانی که از غصبی‌بودن آنجا اطلاع دارند صحیح نیست. پرسش: اگر غاصب یا شخص آگاه به غصبی بودن در آنجا نماز بخواند حکم نمازش چیست؟ پاسخ: اگر از روی عمد و دانسته باشد نمازش باطل است و اگر فراموش کند نمازش صحیح است. پرسش: حکم نماز خواندن جاهل در مکان غصبی چیست؟ پاسخ: اگر بداند مکان غصبی است اما نمی‌داند که نماز خواندن در مکان غصبی حرام است، معذور نیست و نمازش باطل است، ولی اگر از غصبی بودن آنجا اطلاعی نداشته باشد (یعنی نمی‌داند آن مکان غصبی است) نمازش صحیح خواهد بود. پرسش: اگر وقت نماز تنگ شود و بخواهد در مکان غصبی نماز بخواند آیا نمازش صحیح است؟ پاسخ: اگر در حال بیرون‌رفتن از مکان، نماز بخواند صحیح است اما اگر در حال بیرون رفتن نباشد، صحیح نیست. پرسش: اگر در حال خارج‌شدن از مکان نماز بخواند رو به قبله بودن و رکوع و سجود نمازش چگونه خواهد بود؟ پاسخ: به هر صورتی که می‌تواند نماز بخواند؛ اگر امکان رو به قبله بودن را داشته باشد رو به قبله بایستد و اگر امکان سجده کردن داشته باشد سجده کند، در غیر این صورت [می‌تواند] رو به قبله نایستد و سجده نکند، بلکه به [محل] سجده اشاره ‌کند (یعنی با اعضایش اشاره کند، مثلاً با سرش یا دستش یا چشمش). پرسش: اگر پس از اجازه گرفتن از مالک نماز بخواند سپس مالک دستور بیرون‌رفتن از مکان را بدهد باید چه‌کار کند؟ پاسخ: واجب است از آنجا بیرون برود. پرسش: اگر در این حالت نماز بخواند (یعنی پس از دستور مالک به بیرون رفتن) چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: نمازش باطل است. پرسش: اگر وقت تنگ باشد و مالک دستور به بیرون رفتن بدهد، چگونه نماز بخواند؟ پاسخ: در بیرون نماز بخواند. پرسش: اگر پس از شروع نماز، مالک دستور به بیرون رفتن بدهد آیا باید نمازش را قطع می‌کند؟ پاسخ: باید در حال بیرون‌رفتن نمازش را تمام ‌کند. احکام دیگری که به مکان نمازگزار تعلق دارند: پرسش: آیا پشت کردن به قبور معصومین و فرزندانشان (ع)، در حال نماز خواندن و وضعیت‌های دیگر جایز است؟ پاسخ: پشت‌کردن به قبر معصوم جایز نیست. پرسش: آیا جایز است درحالی‌که کنارش یا مقابلش یک زن نماز می‌گزارد نماز بخواند؟ پاسخ: جایز نیست، چه آن زن برای نماز جماعت به او اقتدا کرده باشد و چه به‌صورت انفرادی نماز بگزارد، چه محرم باشد و چه نامحرم. پرسش: چه هنگامی حرمت این وضعیت از بین می‌رود؟ پاسخ: وقتی‌که بینشان حایلی یا به‌اندازۀ ده ذراع فاصله باشد. پرسش: اگر زن طوری پشت سر مرد قرار بگیرد که محل سجده‌اش هم‌ردیف پاهای مرد باشد چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: این کار جایز است و ممنوعیت برداشته می‌شود و نماز صحیح است. پرسش: اگر زن و مرد در یک مکان باشند و امکان دور شدن نداشته باشند، چگونه نماز بخوانند؟ پاسخ: اول مرد نماز بخواند و سپس زن. پرسش: اگر در کنار کعبه باشند به‌طوری‌که زن کنار مرد یا مقابلش باشد آیا نمازشان حکم خاصی دارد؟ پاسخ: از نظر جایز نبودنِ نمازِ زن در مقابل مرد یا هم‌ردیف او، حکم کعبه مانند سایر مکان‌هاست. پرسش: اگر زن نمازش را تمام کند سپس ببیند مردی پشت سر یا هم‌ردیفش نماز می‌خواند، حکمش چیست؟ پاسخ: اگر اول زن نمازش را شروع کند و سپس مرد برای نماز بایستد در نماز زن اشکالی وجود نخواهد داشت. پرسش: بهترین مکان برای نماز زن کجاست؟ خانه، مسجد همسایه یا مسجد نزدیک خانه؟ پاسخ: بهتر است زن در خانه نماز بخواند، مگر اینکه مطلب دیگری باشد که فایده‌ای در بر داشته باشد مثل شنیدن خطبۀ نماز جمعه یا اینکه حضورش باعث یاری‌دادن حق باشد. پرسش: آیا انسان می‌تواند در جای نجس نماز بخواند؟ پاسخ: اگر نجاست به لباس یا بدنش نرسد و موضع پیشانی پاک باشد اشکالی ندارد. پرسش: آیا مکان‌هایی وجود دارد که نماز خواندن در آنجا مکروه باشد؟ پاسخ: بله؛ نماز خواندن در این مکان‌ها کراهت دارد: حمام (مکان شستن)، مستراح (جایی که در آن مدفوع دفع می‌شود. در گذشته اتاقی را مخصوص غایط و رفع نجاست قرار می‌دادند که در جای دیگری بود و مثل امروز نبود)، محل اقامت شتر (محل خواب شتر)، محل خانه‌های مورچه‌ها (زمینی که در آن سوراخ‌های زیادی برای مورچگان وجود داشته باشد)، مسیر آب‌ها (مثل مسیرهای خالی آب رودخانه)، شوره‌زار، برف (زمین برفی)، میان قبرها مگر اینکه حایلی وجود داشته باشد حتی اگر یک چوب دراز بین او و آن قبرها قرار بگیرد و یا ده ذراع فاصله باشد؛ همچنین آتشکده‌ها (معبدهای آتش‌پرستان)، شراب‌خانه وقتی‌که نجاستش به او نرسد (اگر نجاست به او برسد واضحاً نماز خواندن در آنجا جایز نیست)، بزرگراه‌ها (جاده‌ها و راه‌های اصلی)، خانه‌های مجوسی‌ها (یعنی محل سکونتشان)؛ ولی در معبد یهودی‌ها و کنیسه‌ها (معبد نصرانی‌ها) اشکالی وجود ندارد. نماز خواندن درحالی‌که در برابرش آتشِ افروخته یا تصویرهایی وجود داشته باشد کراهت دارد. به‌جا آوردن نماز واجب در داخل کعبه و بر بام آن کراهت دارد. نماز خواندن در اصطبل اسب و الاغ و قاطر نیز کراهت دارد، اما در آخور گوسفندان (محل خواب گوسفندان) کراهت ندارد؛ همچنین در خانه‌ای که مجوسی در آن باشد نیز کراهت دارد (مثلاً مهمان دوستش باشد که مسلمان است ولی در خانۀ او مردی مجوسی نیز باشد؛ که در این صورت نماز خواندن در آنجا کراهت دارد) ولی در مورد یهودی و نصرانی کراهتی وجود ندارد. همچنین کراهت دارد در مقابل قرآنِ گشوده نماز بخواند، یا در برابرش حصاری باشد که از فاضلاب دارای ادرار رطوبت گرفته باشد (یعنی مقابلش حصاری باشد که از نجاست فاضلاب پشتش به آن ترشح می‌کند)؛ همچنین کراهت دارد که رو به روی یک انسان نماز بخواند، مگر اینکه آن انسان حجت بر مردم باشد، مثل امام(ع)، و نماز خواندن به سمت درِ باز نیز کراهت دارد. پرسش: آیا این کراهت‌داشتن مخصوص نماز فریضه است؟ یا علاوه بر فریضه شامل نافله‌ها نیز می‌شود؟ پاسخ: به‌طورکلی مکروه است. ***

-6- آنچه بر آن سجده می‌شود

هر آنچه سجده بر آن‌ها صحیح است، و مسائلی که این مطلب را روشن می‌کند: پرسش: سجده بر چه مواردی صحیح نیست؟ پاسخ: سجده بر این موارد جایز نیست: 1- آنچه زمین به شمار نمی‌رود مانند پوست، پشم، مو و کرک. 2- آنچه از زمین است اما معدن به شمار می‌رود، مانند نمک، عقیق، طلا، نقره و قیر مگر در صورت وجود ضرورت. 3- آنچه از زمین است ولی خوردنی ‌می‌باشد، مانند نان و میوه‌ها. 4- آنچه پوشیدنی است مانند پنبه و کتان. 5- گِل،‌ که اگر ناچار باشد بر آن سجده کند به‌جای سجده اشاره می‌کند (یعنی با اعضایش مثل سر و دست و چشم و پیشانی‌اش به محل سجده اشاره می‌کند). پرسش: حکم سجده بر گیاهانی که خوراک حیوانات هستند چیست؟ پاسخ: سجده بر آن‌ها جایز است. پرسش: آیا سجده بر کاغذ جایز است؟ پاسخ: سجده بر کاغذ جایز است اما اگر نوشته‌ای داشته باشد کراهت دارد. پرسش: آیا جایز بودن سجده بر دستمال‌کاغذی نیز حکم کاغذ را دارد؟ پاسخ: سجده بر آن جایز است. پرسش: آیا سجده بر کاشی -‌که امروزه کف خانه‌ها را با آن می‌پوشانند- صحیح است؟ پاسخ: اگر در آن تکه‌هایی از سنگ‌ دیده می‌شود حکم زمین را خواهد داشت. پرسش: حکم سجده بر بدن چیست؟ پاسخ: بر هیچ جایی از بدن نمی‌توان سجده کرد. پرسش: اگر گرما مانع سجده بر زمین شود چه ‌کند؟ پاسخ: بر لباسش سجده ‌کند و اگر ممکن نبود بر دستش سجده ‌کند. پرسش: آیا این احکام در تمام سجده‌گاه‌های هفت‌گانه جاری است (یعنی پیشانی، کف دست‌ها، زانوان و دو پا)؟ پاسخ: آنچه گفتیم فقط در مورد پیشانی معتبر است نه در مورد سایر سجده‌گاه‌ها. پرسش: در مورد آنچه بر آن سجده می‌شود چه چیزهای دیگری را باید رعایت کند؟ پاسخ: مالک آن باشد یا اجازه داشته باشد و نیز خالی از نجاست باشد. پرسش: اگر زمین طوری نجس شده باشد که نجاست به پیشانی یا جای دیگری سرایت نکند -‌مثلاً در زمین، بولِ خشک باشد- آیا در این صورت سجده بر آن صحیح است؟ پاسخ: جایز نیست. جایی که پیشانی را بر آن می‌گذارد باید پاک باشد. پرسش: اگر نجاست در مکانی وجود داشته باشد اما نداند کجا، آیا سجده بر آن مکان صحیح است؟ پاسخ: اگر نجاست در جایی محصور -مثل خانه و مانند آن‌- باشد اما نداند محل نجاست کجای خانه است نباید بر هیچ جای آن سجده کند ولی اگر در مکان‌های گسترده و پهناور باشد -‌به دلیل وجود مشقت و سختی- سجده جایز است. پرسش: آیا محل سجده باید ساکن و استوار باشد؟ ‌مثلاً اگر تربت را بر کف‌پوش اسفنجی و مشابه آن قرار دهد آیا در این حالت سجده صحیح است؟ پاسخ: اگر اسفنج کلفت باشد به‌طوری‌که محل سجده ساکن و استوار نباشد جایز نیست، اما اگر اسفنج نازک باشد به‌طوری‌که هنگام قرار دادن پیشانی، سکون و استقرار حاصل شود‌ اشکالی ندارد. پرسش: سجده بر تربت امام حسین(ع) فضیلتی بزرگ دارد. سؤال این است که آیا منظور از تربت، به‌طورکلی خاکی است که اطراف قبر شریف باشد؟ یا منظور فقط خاک قبر امام حسین(ع) و گودال است؟ پاسخ: تربت حسینی(ع) یعنی خاک فاصلۀ بین ضریح مقدس و دو فرسخ از تمام جهات از ساحل نهرها و جاهای دیگر از مکان‌های پاک، و پس از دو فرسخ (11 کیلومتر) تربت حسینی(ع) به شمار نمی‌رود و هرقدر تربت به ضریح مقدس نزدیک‌تر باشد فضیلتش بیشتر خواهد بود. پرسش: آیا برای چیزی که بر آن سجده می‌شود -‌مانند تربت و کاغذ‌- حجم معینی مطرح است؟ یا حتی اگر تربت و کاغذ خیلی کوچک باشند نیز سجده بر آن‌ها کفایت می‌کند؟ پرسش بنده در این خصوص است که آیا ضابطه‌ای در این مورد وجود دارد؟ پاسخ: محل سجده باید به‌گونه‌ای باشد که پیشانی روی آن آرام گیرد حتی اگر به مقدار چند دانۀ تسبیح باشد. پرسش: آیا سجده بر سمتی از تربت که نوشته یا نقش دارد جایز است؟ پاسخ: سجده بر هر دو سمت -‌سمتی که نوشته دارد و سمتی که خالی است- جایز است. ***

-7- اذان و اقامه

که در چهار محور مطرح می‌شود: -

آنچه برایش اذان و اقامه گفته می‌شود

. - مؤذّن. -

چگونگی اذان و اقامه

. -

احکام اذان و اقامه

. مسائل مربوط به این موارد به ترتیب تقدیمتان می‌گردد:

آنچه برایش اذان و اقامه گفته می‌شود

پرسش: چه هنگامی اذان و اقامه واجب است؟ پاسخ: اذان و اقامه در نمازهای پنج‌گانۀ واجب در حالت ادا و قضا، انفرادی و جماعت، برای مرد و زن واجب می‌باشد، اما شرط است که زن اذان و اقامه را آهسته بگوید. تأکید شده است که اذان و اقامه در نمازهایی که بلند خوانده می‌شوند (نمازهای جهری، یعنی نمازهای صبح و مغرب و عشا) بلند گفته شوند و شدت آن در صبح و مغرب بیشتر است. پرسش: آیا آهسته گفتن برای زن فقط در مورد اذان است نه اقامه؟ پاسخ: هر دو را آهسته بگوید. پرسش: آیا آهسته گفتن اذان و اقامه توسط زن فقط در جایی لازم است که مردان صدایش را می‌شنوند؟ یا باید همیشه آهسته بگوید؟ پاسخ: اگر مردی باشد که صدای او را می‌شنود یا زن در مکانی عمومی باشد که هر لحظه احتمال وارد شدن مردان به آنجا وجود دارد، باید اذان و اقامه را آهسته بگوید. پرسش: آیا اذان و اقامه بر کودکی که به سن تکلیف نرسیده نیز واجب است؟ پاسخ: نماز کودک حتی بدون اذان و اقامه نیز صحیح است. پرسش: اگر کسی نماز فریضه‌ای را انفرادی به‌جا آورد، سپس بخواهد با اقتدا کردن به کودکی مجدداً آن نماز را به جماعت بخواند، اگر کودک اذان و اقامه نگوید آیا اقتدای این شخص صحیح است؟ پاسخ: «متنفّل» نمی‌تواند به کودک اقتدا کند مگر با اذان و اقامه. پرسش: مقصود شما از «متنفّل» چیست؟ واضح است که خواندن نافله به‌صورت جماعت صحیح نیست. پاسخ: اینجا مقصود بنده از «متنفّل» کسی نیست که نماز نافله می‌خواند، بلکه مقصودم همان چیزی است که در پرسش شما مطرح شد؛ یعنی کسی که فریضه‌ای را به‌صورت انفرادی به‌جا آورده است و سپس می‌خواهد دوباره به‌صورت جماعت به‌جا آورد. پرسش: آیا در نمازهای نافله یا نمازهای واجب غیر یومیه باید اذان گفت؟ پاسخ: غیر از نمازهای یومیه برای نافله‌ها یا هیچ‌یک از نمازهای واجب -‌مثل نماز عید قربان و عید فطر و نماز آیات- اذان گفته نمی‌شود؛ بلکه مؤذن هنگامی‌که می‌خواهد نماز بخواند سه مرتبه می‌گوید: «الصلاة». پرسش: اگر بخواهد نمازهای پنج‌گانه را قضا کند حکم اذان و اقامه چیست؟ پاسخ: قضا کنندۀ نمازهای پنج‌گانه دو حالت دارد: اول: اینکه برای هرکدام، یک اذان و یک اقامه بگوید. دوم: اینکه برای خواندن چند نماز پشت سر هم برخیزد و برای نماز اول اذان و اقامه بگوید و برای بقیۀ نمازها فقط اقامه می‌گوید؛ مثلاً اگر لازم است قضای نمازهای یک روز را به‌جا آورد برای نماز صبح اذان و اقامه می‌گوید و می‌تواند برای نمازهای بعدی فقط اقامه بگوید. و فضیلت حالت دوم کمتر از حالت اول است. پرسش: اگر بخواهد در روز جمعه نماز ظهر و عصر بخواند اذانش چگونه خواهد بود؟ پاسخ: در روز جمعه، نماز ظهر را با اذان و اقامه می‌خواند و عصر را فقط با اقامه. وضعیت نماز ظهر و عصر در عرفه نیز به همین صورت است. پرسش: اگر امام، نماز را به جماعت بخواند و عدۀ دیگر بیایند که اذان و اقامه نگفته باشند آیا بر آنان واجب است اذان و اقامه بگویند؟ پاسخ: مادامی‌که جماعت اول پراکنده نشده‌اند اذان و اقامه نمی‌گویند -که البته این مکروه است- ولی هنگامی‌که صف‌های آن‌ها پراکنده شده باشند آن عدۀ دیگر اذان و اقامه می‌گویند. پرسش: اگر شخصی به نیت نماز فرادا اذان و اقامه بگوید سپس بخواهد نماز جماعت بخواند، آیا به آن اذان و اقامه اکتفا می‌کند؟ یا مجدداً می‌گوید؟ پاسخ: مستحب است دوباره اذان و اقامه بگوید. پرسش: دانستیم که در نماز جماعت می‌توان به اذان دیگری اکتفا نمود حتی اگر مؤذن، فرادا نماز بخواند. حال اگر شخصی غیر از امام اقامه بگوید آیا امام می‌تواند به آن بسنده کند و با تکبیرةالاحرام نماز را شروع کند؟ پاسخ: جایز است که امام یا دیگری برای نماز جماعت اقامه بگوید. پرسش: آیا کسی که فرادا نماز می‌خواند می‌تواند به اذان شخص دیگر که او هم فرادا اذان گفته است اکتفا کند؟ پاسخ: جایز است که به آن اکتفا کند. پرسش: اگر انفرادی نماز بخواند و سهواً اذان نگوید چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: نمازش را ادامه ‌دهد. پرسش: اگر از روی فراموشی (سهو) اقامه نگوید حکمش چیست؟ پاسخ: به نمازش ادامه ‌دهد. پرسش: اگر به جماعت بخوانند و اذان را از روی سهو و غفلت فراموش کنند حکم نمازشان چیست؟ پاسخ: به نمازشان ادامه دهند و صحیح است.

کسی که اذان می‌گوید

پرسش: مؤذن چه شرایطی باید داشته باشد؟ پاسخ: عقل، اسلام، ایمان و مذکر بودن. پرسش: آیا باید بالغ نیز باشد؟ پاسخ: بلوغ شرط نیست بلکه مُمیّز بودن کفایت می‌کند. پرسش: آیا لازم است شرایط دیگری هم داشته باشد؟ پاسخ: مستحب است عادل، خوش‌صدا (صدای خوب و قوی)، بینا (نابینا نباشد)، آگاه به اوقات نماز و با طهارت باشد و بر بلندا بایستد. پرسش: آیا جایز است زن اذان بگوید؟ پاسخ: اگر زن برای بانوان اذان بگوید جایز است. پرسش: آیا اذان کسی که در زبانش سنگینی وجود دارد یا قادر به گفتن برخی حروف نیست صحیح است؟ پاسخ: صحیح است. پرسش: اگر مخالف بعضی از قواعد نحو باشد چه حکمی دارد؟ پاسخ: صحیح است. پرسش: آیا مؤذن می‌تواند اجرت بگیرد؟ پاسخ: بله؛ اگر داوطلبی برای گفتن اذان نباشد از بیت‌المال به مؤذن اجرت می‌دهند.

چگونگی اذان و اقامه

پرسش: آیا اذان گفتن قبل از داخل شدن به وقت صحیح است؟ پاسخ: اذان را باید بعد از داخل شدن به وقت بگویند. می‌توان پیش از صبح (فجر) اذان گفت ولی واجب است پس از طلوع فجر دوباره اذان بگوید. پرسش: اذان چه فصل‌هایی دارد؟ پاسخ: فصل‌های اذان عبارت‌اند از: تکبیرهای چهارگانه (الله‌اکبر)، شهادت دادن به توحید (اشهد ان لا اله الا الله)، شهادت دادن به رسالت (اشهد ان محمدا رسول الله)، سپس شهادت دادن به ولایت (اشهد ان علیا و الائمة من ولده حجج الله)، شهادت دادن به هدایت (اشهد ان المهدی و المهدیین من ولده حجج الله) سپس می‌گوید: «حی علی الصلاة»، سپس «حی علی الفلاح»، سپس «حی علی خیر العمل»، سپس تکبیر (الله‌اکبر)، سپس تهلیل (لا اله الا الله)، هر فصل دو مرتبه. پرسش: اقامه چگونه است؟ پاسخ: فصل‌های اقامه دوتا دوتا می‌باشد، در آن «قد قامت الصلاه» را دو بار می‌افزاید و از تهلیلِ انتهای آن یک مرتبه کم می‌شود؛ و «قد قامت الصلاه» بعد از «حی علی خیر العمل» گفته می‌شود. پرسش: آیا رعایت ترتیب بین فصل‌های اذان و اقامه شرط است؟ پاسخ: بله، شرط است. پرسش: آیا می‌توان در اذان به‌جای لفظ مهدی(ع)، اسم مهدی را گفت؟ پاسخ: جایز است اما در حال حاضر نگفتن آن بهتر است. پرسش: مستحبات اذان و اقامه چیست؟ پاسخ: در اذان و اقامه هفت مورد مستحب است: 1- رو به قبله بایستد. 2- در انتهای هر فصل و مقطع از اذان و اقامه توقف کند؛ یعنی بعد از قرائت هر فصل وقفه‌ای داشته باشد و فصل دیگر را به آن متصل نکند. 3- اذان را با تأنّی و درنگ بخواند. 4- در اقامه شتاب کند؛ یعنی با سرعت بخواند. 5- در میان اذان و اقامه سخنی نگوید. 6- میان اذان و اقامه با یک نماز دورکعتی یا یک نشستن یا یک سجده، فاصله بیندازد مگر در نماز مغرب، که در نماز مغرب بهتر است با برداشتن یک گام یا یک سکوت بین اذان و اقامه فاصله بیندازد. 7- اگر مذکر باشد صدایش را بلند کند. و همۀ این موارد در اقامه تأکید بیشتری دارند. پرسش: حکم ترجیع (یعنی گفتن شهادتین با صدای آرام سپس تکرار شهادتین برای مرتبۀ دوم با صدای بلند، که بیشتر اهل سنت به مستحب بودن این کار عقیده دارند) در اذان چیست؟ پاسخ: ترجیع در اذان کراهت دارد مگر اینکه قصد اطلاع‌رسانی داشته باشد (یعنی اعلام کردن به بیشترین تعداد ممکن از مردم). پرسش: حکم گفتن «الصلاة خیر من النوم» در اذان چیست؟ پاسخ: حرام است.

احکام اذان و اقامه

پرسش: در صورت تنگ‌بودن وقت آیا اذان ساقط می‌شود؟ یا اقامه؟ یا هر دو باهم؟ پاسخ: اگر وقت تنگ باشد و فقط به‌اندازۀ به‌جا آوردن رکعت‌های نماز وقت داشته باشد اذان و اقامه هر دو ساقط می‌شوند. اگر وقت فقط برای اقامه کافی باشد گفتن اقامه واجب است و اذان واجب نخواهد بود. پرسش: کسی که در حال اذان‌گفتن یا پس از اتمام اذان در یکی از بخش‌های آن شک کند باید چه‌کار کند؟ همین پرسش در مورد اقامه نیز مطرح است. پاسخ: اگر هنوز در حال گفتن اذان باشد به همان بخشی که شک کرده است بازمی‌گردد و آن را می‌خواند و اذان را پس از آن کامل می‌کند -و همین‌طور در اقامه‌- اما اگر اذان یا اقامه را تمام کرده باشد به شکش اعتنایی نمی‌کند. پرسش: اگر نماز ظهر را با اذان و اقامه به‌جا آورد و بعد از نماز، تعقیبات نافله و دعا و ذکر خدا را به‌جا آورد و آن را تا نماز عصر طول بدهد،‌ آیا همان اذانی که برای نماز ظهر گفته است کفایت می‌کند؟ یا باید اذان دیگری برای نماز عصر بگوید؟ پاسخ: اگر از محل سجده‌اش جدا نشده باشد می‌تواند به همان اذان اول بسنده کند. پرسش: اگر اذان و اقامه را بگوید و وارد نماز شود و در حین نماز، چیزی که نماز را باطل می‌کند از او خارج شود، آیا واجب است پس از گرفتن وضو، اذان و اقامه را تکرار کند؟ چراکه محل نشستنش با رفتن به محل وضو تغییر کرده است؟ پاسخ: اذان و اقامه را تکرار نمی‌کند؛ تنها کسی اذان و اقامه را تکرار می‌کند که سجده‌گاهش را درحالی‌که از نماز برای انجام کار دیگری روی‌گردان شده است ترک کرده باشد؛ اما طبق فرض این سؤال، این مؤمن محل سجده‌اش را فقط به‌قصد وضو گرفتن برای نماز ترک کرده پس او برای کار دیگری از نماز روی نگردانده است. پرسش: کسی که در میان اذان و اقامه خوابیده سپس بیدار شده باشد باید چه‌کار کند؟ پاسخ: مستحب است آن را تکرار کند و جایز است بنا را بر جایی که بیدار شده است بگذارد و نماز را کامل کند. در مورد کسی که بی‌هوش شده است نیز حکم به همین صورت است. پرسش: اگر اذان بگوید سپس -‌پناه بر خدا‌- مرتد شود، آیا شخص دیگری می‌تواند به اذان او اکتفا کند و اذان نگوید؟ پاسخ: جایز است شخص دیگری به اذان او اکتفا کند و اقامه بگوید. پرسش: اگر در حین اذان مرتد شود سپس بازگردد آیا باید اذان را تکرار کند؟ پاسخ: اذان را تکرار ‌کند. پرسش: به‌طورکلی حکم حکایت‌کردن اذان برای کسی که اذان را می‌شنود چیست؟ پاسخ: مستحب است کسی که اذان را می‌شنود آن را برای خودش حکایت کند (آنچه را که مؤذن می‌گوید او نیز بگوید). پرسش: حکم سخن‌گفتن، هنگامی‌که مؤذن بگوید «قد قامت‌الصلاة» چیست؟ پاسخ: سخن‌گفتن در این هنگام کراهت شدیدی دارد جز آنچه مربوط به رسیدگی به کار نمازگزاران و ترتیب صفوفشان باشد. پرسش: حکم رو کردن به راست و چپ در هنگام اذان گفتن چیست؟ پاسخ: مکروه است مؤذن به راست و چپ توجه کند اما لازم است سمت قبله را در اذانش حفظ کند. پرسش: اگر مردم در گفتنِ اذان به رقابت برخیزند و دچار اختلاف شوند چه باید کرد؟ پاسخ: برای اذان‌گفتن، داناترین فرد، سپس متقی‌ترین فرد مقدم است و در صورت مساوی بودن به‌وسیلۀ قرآن از خداوند استخاره می‌گیرند. پرسش: اگر گروهی بخواهند اذان بگویند آیا جایز خواهد بود؟ پاسخ: جایز است که همه اذان بگویند و بهتر است اگر وقت وسعت داشته باشد یکی‌یکی اذان بگویند. پرسش: وقتی امام، اذانِ مؤذن را بشنود آیا می‌تواند به همان اکتفا کند؟ پاسخ: می‌تواند در نماز جماعت به همین اذان اکتفا کند حتی اگر خودِ آن مؤذن فرادا نماز بخواند. پرسش: این در مورد اذان بود. اگر کسی غیر از امام جماعت اقامه بگوید آیا امام می‌تواند به اقامۀ او اکتفا کند و با تکبیرةالاحرام نماز را آغاز کند؟ پاسخ: جایز است امام یا شخصی دیگر برای نماز جماعت اقامه بگوید. پرسش: اگر کسی در حین گفتن اذان یا اقامه، حدثی برایش عارض شود باید چه‌کار کند؟ پاسخ: طهارت می‌گیرد و بنا را بر جایی که باقی مانده می‌گذارد و کامل می‌کند ـ‌چه در اذان و چه در اقامه‌ـ و بهتر است اقامه را بعد از طهارت تکرار کند. پرسش: آیا شرطِ داشتن طهارت در اذان و اقامه با توجه به اینکه برای خودش اذان بگوید یا برای دیگری، تفاوتی وجود خواهد داشت؟ پاسخ: فرقی وجود ندارد و داشتن طهارت در اذان و اقامه مستحب است. پرسش: روشن است که کسی که در حین نماز برایش حدثی عارض می‌شود طهارت می‌گیرد و دوباره نماز می‌گزارد؛ اما سؤال این است که آیا باید اذان و اقامه را نیز تکرار کند؟ پاسخ: نماز را تکرار می‌کند اما اذان را خیر؛ و در مورد اقامه، اقامه را هم تکرار نمی‌کند مگر اینکه صحبتی کرده باشد. پرسش: اگر کسی پشت سر امام جماعتی که ـ‌‌به دلیل نداشتن شروط امامت‌ـ به او اقتدا نکرده است بخواهد نماز بگزارد در مورد اذان و اقامه باید چه‌کار کند؟ پاسخ: باید برای خودش اذان و اقامه بگوید و اگر بترسد که نماز را از دست بدهد به دو تکبیر [الله‌اکبر] و گفتن «قد قامت الصلاه» بسنده می‌کند و اگر امام جماعت در بخشی از اذان اشکال داشته باشد مستحب است مأموم آن را به‌طور صحیح بگوید. ***

-(2) اعمال نماز

اعمال نماز شامل دو بخش می‌شود: واجب و مستحب. اعمال واجب هشت مورد است: نیت، تکبیرةالاحرام، قیام، قرائت، رکوع، سجده، تشهد و سلام» و کارهای مستحب، پنج مورد: «دعا، قنوت، مشغول کردن نگاه در نماز، مشغول کردن دست‌ها در حال نماز و تعقیبات». در این فصل مسائل مخصوص به اعمال نماز در هر دو بخش واجب و مستحب ارائه می‌گردد و بحث را با واجبات شروع می‌کنیم.

اول: واجبات نماز

پرسش: آیا وضعیت همۀ واجبات نماز به یک صورت است؟ پاسخ: خیر؛ برخی رکن است و برخی دیگر رکن محسوب نمی‌شود. پرسش: تفاوت میان رکن و غیر رکن چیست؟ پاسخ: به‌طورکلی اگر در رکن خللی ایجاد شود -چه از روی عمد، چه نادانسته و چه از روی نسیان و فراموشی- نماز باطل می‌شود. پرسش: واجبات رکنیِ نماز کدام‌اند؟ پاسخ: نیت، تکبیرةالاحرام، قیام، رکوع و دو سجده. به‌هرحال به‌طورکلی واجبات (چه رکن و چه غیر رکن) هشت مورد است:

1- نیت

اولین واجب نماز، نیت است و مسائل توضیح‌دهندۀ احکام نیت به شرح زیر هستند: پرسش: آیا نیت در نماز یک ‌رکن است یا تنها یک واجب؟ پاسخ: نیت در نماز رکن است و خلل ایجاد کردن در آن -از روی عمد یا فراموشی- باعث می‌شود نماز منعقد نگردد. پرسش: حقیقت نیت چیست؟ پاسخ: حقیقت نیت، حاضر کردن صفت نماز در ذهن و قصد کردن چهار چیز است: واجب‌بودن یا مستحب‌بودن، قربت، معین کردن نماز، ادا یا قضا بودن. مثلاً: اگر بخواهد نماز صبح را به‌جا آورد و نیتش صحیح باشد باید در ذهنش این را حاضر گرداند که می‌خواهد نماز بخواند، نه کار دیگر مثل حرکات ورزشی با ایستادن و نشستن و خم شدن. پس از حاضر کردن صفت نماز در ذهن موارد چهارگانۀ زیر را قصد می‌کند: 1- اینکه می‌خواهد نماز واجبی را که بر گردنش هست بخواند و نه مستحب. 2- آن را به‌قصد قربت و نزدیک‌شدن به خداوند متعال انجام می‌دهد نه به منظوری دیگر. 3- می‌خواهد نماز صبح را به‌جا آورد نه سایر نمازهای واجب را. 4- و می‌خواهد آن را به‌صورت ادا به‌جا آورد نه به‌صورت قضا. پرسش: آیا لازم است نیت را تلفظ کند و به زبان بیاورد؟ پاسخ: تلفظ کردن شرط نیست. پرسش: اگر شخصی فریضه‌ای را در دلش نیت کند ولی از روی غفلت یا فراموشی فریضه‌ای دیگر را بر زبان براند آیا فریضه‌ای که نیت کرده صحیح است؟ پاسخ: نمازی که نیت کرده صحیح است و آنچه از روی غفلت یا فراموشی تلفظ کرده است ارزشی ندارد. پرسش: زمان نیت نماز چه موقع است؟ پاسخ: وقت نیت هنگام اولین بخش از تکبیرةالاحرام است و واجب است حکم نیت تا پایان نماز استمرار داشته باشد؛ به این معنا که نیت اول را با نیت دیگری که آن را باطل می‌کند نقض نکند. پرسش: آیا غفلت و دل‌مشغولی به چیزی حین نماز با استمرار حکم نیت منافات دارد؟ پاسخ: منافاتی ندارد و نیت صحیح است. پرسش: اگر نیت کند از نماز خارج شود ولی در عمل خارج نشود یا نیت انجام کاری منافی با نماز کند (مثلاً نیت حدث کند ولی انجام ندهد) چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: اگر نیت کند از نماز خارج شود ولی خارج نشود نمازش باطل نمی‌شود؛ همچنین اگر نیت کند کاری منافی نماز انجام دهد، نمازش باطل نمی‌شود، اما اگر انجامش دهد باطل می‌گردد. پرسش: اگر همراه اعمال نماز قصد ریا داشته باشد (یعنی انجام آن کار برای غیر خداوند سبحان) یا از انجام اعمال نماز، نیت غیر نماز را داشته باشد (مثلاً برای تعظیم به شخصی رکوع کند و منظورش نماز نباشد) آیا نماز باطل می‌گردد؟ پاسخ: نماز باطل می‌شود. پرسش: آیا تغییر دادن نیت جایز است؟ و چه زمانی؟ پاسخ: تغییر دادن نیت در موارد زیر جایز است: 1- منتقل‌شدن از نماز ظهر روز جمعه به نافله برای کسی که قرائت سورۀ جمعه را فراموش کند و سورۀ دیگری را بخواند. 2- منتقل‌شدن از فریضۀ حاضر به فریضۀ پیشین در صورت فراهم‌بودن وقت؛ مثلاً اگر نماز عصر را شروع کند و یادش بیاید که نماز ظهر را نخوانده است نیتش را از عصر به ظهر تغییر می‌دهد و نماز را کامل می‌کند و پس از آن، نماز عصر را می‌خواند. طبیعتاً این کار مشروط به این است که در آخر وقت مخصوص نماز عصر -‌که بیان شد- نباشد که در این صورت تغییر دادن نیت جایز نیست.

2- تکبیرة الاحرام

تکبیرةالاحرام یکی از واجبات نماز و مسائلش به شرح زیر است: پرسش: آیا تکبیرةالاحرام رکنی از ارکان نماز است؟ یا فقط از واجبات است؟ پاسخ: تکبیرةالاحرام رکن است و نماز بدون آن صحیح نیست حتی اگر از روی فراموشی خللی به آن وارد شود. پرسش: تکبیرةالاحرام به چه صورت است؟ پاسخ: به این صورت که بگوید: «اللهُ أكْبَر». پرسش: آیا تکبیر کسی که بگوید «الله و أکبر» یا «اللهَ‌أکبر» صحیح است؟ پاسخ: در صورت دانستن لفظی که در تکبیر به کار برده می‌شود و داشتن توانایی بر ادای آن جایز نیست عمداً آن را تحریف کند، اما اگر بر غیر عرب سخت باشد یا از لفظی که به کار برده می‌شود آگاهی نداشته باشد یا بر زبانش سنگین باشد معذور است؛ این افراد باید آنچه را که در توان دارند انجام دهند. پرسش: آیا متصل‌کردن «الله‌اکبر» به ما بعدش «یعنی بسم الله» جایز است؟ یعنی این‌طور بگوید: الله‌اکبر بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب‌العالمین... تا انتهای سورۀ فاتحه. پاسخ: جایز است. پرسش: آیا نماز با گفتن تکبیرةالاحرام به زبانی دیگر منعقد می‌گردد؟ مثلاً مسلمان فارسی‌زبان بگوید: «خدا بزرگ است» یا مسلمان انگلیسی‌زبان بگوید «(ع)od is the (ع)reatest» پاسخ: منعقد نمی‌گردد. پرسش: آیا در صورت خلل وارد کردن به یکی از حروف تکبیرةالاحرام نماز منعقد می‌شود؟ مثلاً در همزۀ لفظ جلالۀ «الله» یا حرف «را» در «اکبر» خللی وارد کند. پاسخ: نماز منعقد نمی‌گردد. پرسش: و اگر شخصی -مثل غیر عرب‌ها (که نمی‌توانند نطق و فصاحت داشته باشند، چه عرب و چه غیر عرب)- امکان تلفظ آن را نداشته باشد باید چه‌کار کند؟ پاسخ: لازم است یاد بگیرد و در صورت داشتن وقت، نباید نماز را شروع کند، ولی در صورت تنگ‌بودن وقت احرام می‌بندد و با ترجمه‌اش تکبیر می‌گوید. پرسش: تکبیرةالاحرام شخص گنگ چگونه است؟ پاسخ: شخص گنگ باید تکبیرةالاحرام را به‌قدر امکان بگوید. اگر به‌طور کامل از سخن‌گفتن ناتوان باشد قلبش را با اشاره به معنای آن گره می‌زند؛ یعنی معنای الله‌اکبر را در دلش می‌گذراند و مثلاً با کنایه از تکبیرةالاحرام با انگشتش به آسمان اشاره می‌کند. پرسش: آیا ترتیب (گفتنِ «الله» و سپس «اکبر») در تکبیرةالاحرام واجب است؟ و اگر برعکس بگوید (الاکبر الله) چه حکمی دارد؟ پاسخ: ترتیب واجب است و اگر برعکس بگوید نماز منعقد نمی‌گردد. پرسش: آیا بعد از تکبیرةالاحرام تکبیرهای واجب دیگری هم هستند؟ و کدام تکبیر شروع نماز محسوب می‌شود؟ پاسخ: واجب است پس از تکبیرةالاحرام شش تکبیر دیگر نیز بگوید و به‌این‌ترتیب تکبیرهای واجب هفت تا می‌شوند که اولی تکبیرِ شروعِ نماز است. پرسش: اگر تکبیر بگوید و نیتش شروع نماز باشد سپس تکبیر بگوید و باز هم نیتش شروع نماز باشد آیا نمازش باطل می‌گردد؟ پاسخ: به دلیل زیاد کردن یک رکن، نمازش باطل می‌شود و اگر تکبیر سوم را بگوید و با آن تکبیر نیتِ شروع داشته باشد با این تکبیر سوم نماز منعقد می‌گردد و پس از آن تکبیرهای شش‌گانه را بگوید. پرسش: کسی که در نماز واجب و نافله بعد از تکبیرة‌الاحرام، تکبیرهای شش‌گانه را از روی فراموشی ترک کند حکمش چیست؟ پاسخ: نمازش صحیح است و چیزی بر عهده‌اش نیست. پرسش: آیا تکبیرهای هفت‌گانه حتی در نماز نافله نیز واجب است؟ پاسخ: نافله اذان و اقامه ندارد و مستحب است در نافله پس از تکبیرةالاحرام تکبیرهای شش‌گانه را بگوید، همچنان که در نافله مستحب است برای رکوع و سجود و برخاستن از سجده تکبیر بگوید. پرسش: حکم کسی که در لفظ یکی از تکبیرهای شش‌گانۀ پس از تکبیرةالاحرام خطا کند یا تکبیر را به زبان بیاورد اما یکی از حروف کلمۀ الله‌اکبر از دهانش خارج نشود چیست؟ پاسخ: اگر می‌داند آن را به شکل خطا قرائت کرده است باید تکرار کند. پرسش: کسی که پس از داخل شدن در قرائت نماز در تکبیرةالاحرام یا در تعداد تکبیرها شک کند چه حکمی دارد؟ پاسخ: نمازش را ادامه ‌بدهد. پرسش: آیا واجب است تکبیر را ایستاده بگوید؟ پاسخ: بله؛ و اگر با داشتن توانایی، نشسته یا در حال بلند شدن تکبیر بگوید نمازش منعقد نمی‌گردد. پرسش: آیا استقرار و ثبات داشتن هنگام تکبیرةالاحرام شرط است؟ یا فقط ایستاده بودن کافی است؟ پاسخ: فقط قیام [ایستادن] شرط است. پرسش: اگر نتواند ایستاده تکبیر بگوید آیا وضعیت خاصی پس از قیام اولویت دارد؟ مثلاً نشسته تکبیر بگوید و اگر نتوانست بر پهلوی راست تکبیر بگوید و به همین صورت؟ پاسخ: آنچه را که در توان دارد انجام بدهد. پرسش: حکم کسی که در حال تکیه‌دادن به چیزی مثل عصا یا دیوار، برای نماز تکبیر بگوید چیست؟ پاسخ: جایز است. پرسش: آیا در تکبیرةالاحرام مستحباتی وجود دارد؟ پاسخ: سنت و مستحب در تکبیرةالاحرام چهار مورد است: 1- لفظ جلالۀ «الله» را بدون مَد بین حروفش [کشیدن حروف] بگوید. 2- لفظ «اکبر» را بر وزن «اَفعَل» بگوید. 3- امام جماعت لفظ تکبیرةالاحرام را به سمع مأمومین پشت سرش برساند. 4- نمازگزار دو دستش را به‌سوی گوش‌هایش بالا ببرد به‌طوری‌که کنار انگشت وسطش را به سمت گوشش ببرد و انگشت شصت باز باشد به‌گونه‌ای که تا جلوی گلو برسد. پرسش: آیا جایز است آن‌قدر آهسته تکبیر بگوید که خودش نشنود؟ و همچنین آیا تکبیر گفتن بدون بالا بردن دست‌ها جایز است؟ پاسخ: آهسته گفتن جایز است ولی باید خودش بشنود؛ و بدون بالا بردن دست‌ها نیز صحیح است.

3- قیام

یکی از واجبات نماز، قیام است و احکام مربوط به آن به شرح زیر می‌باشد: پرسش: آیا قیام رکن است؟ پاسخ: قیام با داشتن توانایی بر انجام آن، یک رکن است؛ پس هر‌کس از روی عمد یا فراموشی خللی به آن وارد کند نمازش باطل می‌گردد. پرسش: آیا مکلف می‌تواند در حال قیام، به چیزی تکیه دهد؟ پاسخ: اگر بتواند به‌طور مستقل و بدون تکیه‌دادن به چیزی قیام کند واجب است چنین کند، در غیر این صورت (مثلاً اگر بیمار یا مسن باشد و توانایی قیام به‌طور مستقل را نداشته باشد) واجب است بر چیزی تکیه دهد تا بتواند با آن قیام کند. پرسش: آیا با داشتن توانایی بر قیام جایز است به دیوار تکیه دهد؟ پاسخ: جایز است. پرسش: اگر در بخشی از نماز توانایی بر قیام داشته باشد و در بخشی دیگر توانایی نداشته باشد، باید چه‌کار کند؟ پاسخ: واجب است به مقدار توانش قیام کند و در غیر این صورت نشسته نماز بخواند. پرسش: شخص نشسته اگر فقط توان قیام به رکوع داشته باشد آیا واجب است برای آن قیام کند؟ پاسخ: بله؛ واجب است و در غیر این صورت باید نشسته رکوع کند. پرسش: اگر از خواندن نماز به‌صورت نشسته نیز ناتوان باشد چگونه نماز بخواند؟ پاسخ: خوابیده به پهلو نماز بخواند. پرسش: اگر از به‌جا آوردن نماز در حالت خوابیده به پهلو نیز ناتوان باشد چگونه نماز بخواند؟ پاسخ: در حالت خوابیده به پشت نماز بخواند. پرسش: در نماز، خوابیدن به پهلو یا به پشت چگونه است؟ پاسخ: کسی که به پهلو خوابیده است باید جلوی بدنش به سمت قبله باشد (یعنی صورت و سینه‌اش به‌سوی قبله باشد) و کسی که به پشت خوابیده است باید به شکل شخص محتضر دراز بکشد (یعنی کف پایش به سمت قبله باشد). پرسش: رکوع و سجود نمازگزار در حالت خوابیده به پهلو یا به پشت چگونه خواهد بود؟ پاسخ: برای رکوع و سجود اشاره کند (یعنی با اعضایش مثل سر و دست و چشم اشاره ‌کند). پرسش: به‌طورکلی چه هنگام نمازگزار از یک حالت به حالت پایین‌تر از آن منتقل می‌شود؟ پاسخ: کسی که از یک حالت در هنگام نماز ناتوان باشد به‌طور مرتب به وضعیت پایین‌تر از آن منتقل می‌شود، مانند ایستاده که ناتوان می‌شود و می‌نشیند و نماز را تمام می‌کند، یا مانند نشسته که ناتوان می‌شود و به پهلو می‌خوابد و نمازش را تمام می‌کند، یا مانند کسی که به پهلو دراز کشیده است و ناتوان می‌شود و به پشت دراز می‌کشد و نمازش را تمام می‌کند؛ و همین‌طور «برعکس». پرسش: منظور شما از «برعکس» چه بود؟ پاسخ: یعنی اگر در حالت دراز کشیده به پشت نماز می‌خواند و در بین نماز توانایی بر دراز کشیدن به پهلو پیدا کند به پهلو دراز بکشد و نمازش را تمام کند، و اگر پس از آن، امکان نشستن بیابد، باید بنشیند و نماز را تمام کند، و اگر پس از آن امکان برخاستن بیابد باید برخیزد و نماز را کامل کند. پرسش: کسی که از نماز ایستاده عاجز شود و وادار به یکی از دو حالتِ «نشستن روی زمین» یا «نشستن روی صندلی» شود کدام‌یک بهتر خواهد بود؟ پاسخ: نشستن روی صندلی بهتر خواهد بود. پرسش: کسی که توانایی سجده نداشته نباشد باید چه‌کار کند؟ پاسخ: سجده‌گاهش را بالا بیاورد و اگر توانایی این کار را هم نداشته باشد به سجده اشاره ‌کند. پرسش: مستحبات برای کسی که نشسته نماز می‌گزارد چیست؟ پاسخ: در حال قرائت، چهار زانو بنشیند (وضعیت چهار زانو مشخص است) و در رکوع بر پاهایش خم شود (به‌طوری‌که ران راستش روی پای راست و ران چپش روی پای چپ قرار گیرد) و در تشهد، تَوَرُّک کند (یعنی روی ران چپ بنشیند و هر دو پایش را بیرون قرار دهد به‌طوری‌که روی پای چپش را روی زمین و روی پای راستش را بر کف پای چپ قرار دهد).

4- قرائت

قرائت در نماز واجب است. مسائل مربوط به قرائت که احکامِ آن را روشن می‌کند به شرح زیر است: پرسش: آیا قرائت در نماز یک رکن است؟ پاسخ: واجب است اما رکن نیست. پرسش: چه چیزی در مورد آن تعیین شده است؟ پاسخ: خواندن سورۀ حمد در تمام نمازهای دورکعتی و در دو رکعت اول از نمازهای چهار رکعتی و سه رکعتی. پرسش: در رکعت سوم و چهارم از نمازهای چهارگانه چه چیزی خوانده می‌شود؟ پاسخ: نمازگزار (امام یا مأموم یا نمازگزار فرادا) در رکعت‌های سوم و چهارم حمد را می‌خواند و اگر عذری داشته باشد ده بار بسم الله الرحمن الرحیم می‌گوید و اگر باز هم عذر داشته باشد خدا را تسبیح می‌گوید. پرسش: آیا قرائت بخشی از سورۀ حمد کافی است؟ پاسخ: واجب است تمام آن را بخواند. پرسش: آیا با خلل وارد کردن عمدی به قرائت، نماز صحیح خواهد بود؟ پاسخ: اخلال عمدی به قرائت صحیح نیست؛ حتی اگر در حد یک حرف یا حتی یک تشدید یا یک اِعراب باشد. پرسش: اگر نمازگزار در قرائت خطا کند آیا فقط باید بخش خطا کرده را تکرار کند؟ یا واجب است عبارت را طوری که معنا مختل نشود تکرار کند؟ یا واجب است تمام آیه را تکرار کند؟ پاسخ: باید بخش خطا کرده را تصحیح و بعد از آن را تکرار کند. پرسش: آیا مَد [=کشیدن] در نماز واجب است؟ و حکم احکام تجوید -‌مثل غُنّه، اِخفا و اِظهار و سایر موارد‌- و مخارج حروف -‌طبق آنچه علمای تجوید گفته‌اند‌- چیست؟ پاسخ: هیچ‌کدام واجب نیست؛ آنچه واجب است التزام به قرائت به‌صورت صحیح است که معنای صحیح را به شنونده برساند. پرسش: آیا خواندن نون به‌صورت قلب به میم در قرآن -‌مثل «اَنباء» که «اَمباء» خوانده می‌شود- در نماز صحیح است؟ پاسخ: نون را میم قرائت کردن صحیح نیست. بله، اگر لفظ آن در قرائت نزدیک به میم خارج شود اشکالی ندارد. پرسش: آیا «بسم الله الرحمن الرحیم» آیه‌ای از سورۀ حمد است؟ پاسخ: «بسم الله الرحمن الرحیم» آیه‌ای از آن است و واجب است با سورۀ حمد قرائت شود. پرسش: آیا در قرائت می‌توان ترجمۀ سورۀ حمد را خواند؟ پاسخ: نمی‌توان ترجمه‌اش را خواند. پرسش: آیا واجب است کلمات و آیات سورۀ حمد را به ترتیبی که نقل شده است بخواند؟ پاسخ: بله، واجب است؛ و اگر عمداً خلاف ترتیبی که گفته شده را بخواند باید نماز را تکرار کند، و اگر از روی فراموشی، خلاف ترتیب بخواند مادامی‌که رکوع نکرده است قرائت را تکرار کند و اگر رکوع کند به نمازش ادامه ‌دهد حتی اگر بعداً یادش بیاید. پرسش: کسی که سورۀ حمد را خوب نمی‌خواند باید چه‌کار کند؟ پاسخ: واجب است یاد بگیرد. پرسش: اگر وقت تنگ باشد و حمد را فرا نگرفته باشد راه چاره چیست؟ پاسخ: در صورت تنگ‌بودن وقت باید آنچه را مقدور است بخواند، یا بسم الله الرحمن الرحیمِ حمد را ده بار بخواند. پرسش: اگر آن ‌هم سخت باشد باید چه‌کار کند؟ پاسخ: غیر از حمد آنچه را که در توان دارد می‌خواند یا به مقدار قرائت سورۀ حمد، خدا را تسبیح و حمد و تهلیل و تکبیر می‌گوید (یعنی بگوید سبحان‌الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله‌اکبر) سپس واجب است که پس از آن، قرائت را فرا بگیرد. پرسش: شخص لال چگونه قرائت ‌کند؟ پاسخ: شخص لال باید زبانش را به‌قصد قرائت حرکت دهد و قلبش را متوجه آن کند (یعنی آن را در دلش حاضر کند). پرسش: در قرائت، غیر از حمد چه چیزی واجب است؟ پاسخ: در دو رکعت اول نمازهای فریضه، واجب است پس از حمد یک سورۀ کامل را بخواند؛ اما به‌شرطِ: 1- داشتنِ وقت کافی؛ به این معنا که اگر وقت کافی دارد واجب است بعد از حمد یک سوره خوانده شود، اما در صورت تنگ بودن وقت یعنی برای خواندن سورۀ پس از حمد وقت کافی نداشته باشد (مثلاً وقت کمی به طلوع خورشید مانده است و فقط برای قرائت سورۀ حمد وقت دارد) سورۀ پس از حمد واجب نخواهد بود. 2- امکان فراگرفتن؛ یعنی اگر امکان یادگرفتن سوره‌ای را داشته باشد واجب می‌شود و در غیر این صورت واجب نخواهد بود. 3- اختیار؛ اگر ناگزیر از ترک گفتن سورۀ پس از حمد باشد واجب نخواهد بود. پرسش: آیا مشخص کردن «بسم الله الرحمن الرحیم» سوره‌‌ -‌بعد از حمد‌- واجب است؟ یا می‌تواند بسم الله را با عدم تعیین کردن سوره به زبان بیاورد و سپس سوره‌ای را برای قرائت انتخاب کند؟ پاسخ: «بسم الله الرحمن الرحیم» در ارتباط با سوره است و هر سوره‌ای بسم الله خودش را دارد؛ پس واجب است ابتدا سوره را تعیین کند سپس بسم اللهِ آن سوره را به زبان بیاورد. پرسش: اگر اغلب بعد از سورۀ حمد سورۀ توحید را می‌خواند و به‌طور اتفاقی از روی سهو یا غفلت آن را بدون تعیین بسم اللهِ مخصوص به خودش بخواند و در حین خواندنش متوجه شود، آیا لازم است آن را تکرار کند یا خیر؟ پاسخ: باید بسم اللهِ سوره را معین کند؛ پس اگر قرائت بسم الله را شروع کند، ناگزیر باید از روی علم و معرفت به سوره‌ای که قصد خواندنش را دارد باشد. پرسش: آیا به‌صورت اختیاری منتقل‌شدن از سوره‌ای که شروع کرده به سوره‌ای دیگر جایز است؟ و کسی که بخشی از سوره‌ای را خوانده و بقیه‌اش را به یاد نیاورده و به سورۀ دیگری پرداخته است چه حکمی دارد؟ پاسخ: جایز است از سوره‌ای به سورۀ دیگر منتقل شود اگرچه بخشی از آن را خوانده باشد. پرسش: آیا جایز است بعد از حمد دو سوره بخواند؟ پاسخ: جایز است. پرسش: بیش از دو سوره (یعنی بعد از حمد بیش از دو سوره بخواند) چطور؟ پاسخ: جایز نیست بیش از دو سوره بخواند. پرسش: آیا جایز است مقداری از آیات یک سورۀ طولانی را به‌جای سوره‌ای کوتاه بخواند؟ پاسخ: جایز نیست بخشی از آیات یک سوره را به‌جای یک سورۀ کوتاه بخواند. پرسش: آیا در نافله‌ها قرائت سوره بعد از حمد واجب است؟ پاسخ: مستحب است. پرسش: اگر سوره را بر حمد مقدم بدارد باید چه‌کار کند؟ پاسخ: باید بعد از حمد همان سوره یا سوره‌ای دیگر را تکرار کند. پرسش: آیا جایز است در فریضه‌ها یکی از سوره‌های عزائم [دارای سجدۀ واجب] را بخواند؟ پاسخ: جایز نیست. پرسش: اگر در نماز واجب، خلاف حکم فوق را انجام دهد و یکی از سوره‌های عزائم را بخواند آیا نمازش باطل می‌شود؟ پاسخ: باطل نمی‌شود. پرسش: حکم کسی که در وسط نماز واجب یا جایی که نمی‌تواند سجده کند آیه‌ای که سجدۀ واجب دارد را بشنود چیست؟ پاسخ: پس از پایان نماز و با داشتن امکان سجود سجده ‌کند. پرسش: کسی که سوره‌ای از سوره‌های عزائم را در نماز نافله بخواند (که لازم باشد وسط نماز سجده کند) باید چه‌کار کند؟ پاسخ: واجب است که در جای سجده‌کردن سجده کند سپس برخیزد و بقیۀ نماز را بخواند و رکوع کند. پرسش: اگر آیۀ سجده‌دار در انتهای سوره باشد (مثل وضعیت سورۀ اقرأ) و این سوره را در نماز نافله بخواند چگونه عمل می‌کند؟ پاسخ: هنگام خواندن آن، سجده می‌کند، سپس برمی‌خیزد و رکوع می‌کند و مستحب است پس از برخاستن دوباره سورۀ حمد را پیش از رکوع بخواند و سپس رکوع کند تا رکوعش متصل به قرائت باشد. پرسش: اگر کس دیگری آن را بخواند (آیۀ سجده‌دار) و او بشنود و در حال خواندن نافله باشد (مثلاً اینکه او در ابتدای خواندن نافله باشد و می‌شنود که شخصی آیۀ سجده‌دارِ یکی از سوره‌های عزایم را می‌خواند) چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: هنگام شنیدن آن، سجده می‌کند، سپس برمی‌خیزد و نافله‌اش را به پایان می‌رساند. پرسش: آیا قرائت کردن آنچه خواندنش باعث فوت وقت می‌شود (مثلاً اگر یک ربع به طلوع خورشید مانده است و می‌خواهد پس از فاتحه سورۀ بقره را بخواند) آیا جایز است چنین کند؟ پاسخ: جایز نیست. پرسش: چه زمانی جهر [بلند خواندن] یا اخفات [آهسته خواندن] در قرائت واجب است؟ پاسخ: جهر [بلند خواندن] حمد و سوره در نماز صبح و دو رکعت اول از مغرب و عشا واجب و اخفات [آهسته خواندن] در نمازهای ظهر و عصر و رکعت سوم مغرب و رکعت سوم و چهارم عشا واجب است. پرسش: کمترین میزان جهر و اخفات در قرائت چیست؟ پاسخ: کمترین میزان جهر به‌اندازه‌ای است که شخص نزدیک و دارای شنوایی صحیح اگر گوش کند بشنود، و اخفات این است که خودش اگر شنواست بشنود. پرسش: اگر از روی جهل یا فراموشی در جای جهر، آهسته بخواند یا در جای اخفات،‌ بلند بخواند آیا باید تکرار کند؟ پاسخ: تکرار نمی‌کند. پرسش: آیا جهر [بلند خواندن] برای بانوان لازم است؟ پاسخ: برای بانوان بلند خواندن واجب نیست. پرسش: اگر زنی در نمازش بلند بخواند و بیگانه‌ای بشنود یا نشنود چه حکمی دارد؟ پاسخ: نمازش صحیح است. پرسش: سنت‌ها در قرائت چیست؟ پاسخ: سنت‌ها و مستحبات در قرائت عبارت‌اند از: 1- در جای اخفات، «بسم الله الرحمن الرحیم» در سورۀ حمد و ابتدای سوره را بلند و آشکار بخواند؛ مثلاً اگر بخواهد نماز ظهر را بخواند معلوم است که قرائت نماز ظهر باید آهسته باشد اما فقط بسم الله الرحمن الرحیم از سورۀ حمد و سورۀ بعدی را بلند می‌خواند. 2- ترتیل در قرائت و وقف در جاهای وقف؛ مثلاً با یک نفس بگوید: «بسم الله الرحمن الرحیم» و وقف کند، سپس بگوید «الحمد لله رب‌العالمین» و وقف کند و به همین صورت. 3- قرائت سوره‌ای پس از حمد در نافله‌ها. 4- در نمازهای ظهر و عصر و مغرب سوره‌های کوتاه را بخواند، مثل قدر و جحد (یعنی کافرون)، و در نماز عشا سورۀ اعلی و طارق و شبیه آن‌ها را بخواند و در نماز صبح سورۀ مدثر و مزمل و شبیه آن‌ها را بخواند. در نماز صبح دوشنبه و پنجشنبه سورۀ «هل اتی» و در مغرب و عشای شب جمعه سورۀ جمعه و اعلی و در نماز صبح جمعه، سورۀ جمعه و «قل هو الله احد» و در ظهر و عصر جمعه، سورۀ جمعه و منافقون را بخواند. در نافله‌های روز، سوره‌های کوتاه را آهسته بخواند و در نافله‌های شب سوره‌های طولانی را بلند بخواند و در صورت تنگ‌بودن وقت، نماز را سبک بخواند (یعنی سوره‌های کوتاه را به‌جای سوره‌های بلند بخواند). در هفت جا در رکعت اول سورۀ «قل یا ایها الکافرون» و در رکعت دوم سورۀ «توحید» را بخواند؛ و اگر این هفت جا را با سورۀ «توحید» شروع کند و در رکعت دوم سورۀ «کافرون» را بخواند نیز جایز است؛ این جاهای هفت‌گانه عبارت‌اند از: رکعت اول نافلۀ ظهر، رکعت اول نافلۀ مغرب، رکعت اول نافلۀ شب، رکعت اول نافلۀ صبح، رکعت اول نماز صبح، رکعت اول از شش رکعت احرام (یعنی رکعت‌های شش‌گانه‌ای که پیش از احرام به خاطر مستحب‌بودن می‌خواند)، و رکعت اول از دو رکعت نماز طواف. در دو رکعت اول نماز شب سی بار «قل هو الله احد» -‌یعنی سی بار در رکعت اول و سی بار در رکعت دوم‌- و در سایر رکعت‌ها سوره‌های طولانی را بخواند. 5- امام صدای قرائت را به مأمومین پشت سرش برساند، در حدی که صدایش زیاد بلند نباشد؛ و مستحب است در تشهد، شهادتین را به همین شکل به سمع آن‌ها برساند. 6- اگر نمازگزار آیۀ رحمت می‌خواند از خدا رحمت بخواهد و اگر آیۀ نقمت می‌خواند از آن به خدا پناه ببرد. مسائل دیگری در ارتباط با قرائت: پرسش: آیا گفتن آمین در پایان حمد جایز است؟ پاسخ: جایز نیست. پرسش: آیا موالات (پیوسته‌خواندن سورۀ حمد و سورۀ پس از آن) در صحیح بودن قرائت شرط است؟ پاسخ: موالات در قرائت شرط است؛ پس اگر چیز دیگری در حین قرائت بخواند باید قرائت را تکرار کند. پرسش: اگر تصمیم بگیرد قرائت را قطع و سکوت کند حکمش چیست؟ پاسخ: قرائت را تکرار ‌کند اما اگر در وسط قرائت بدون تصمیم به قطع کردن قرائت سکوت کند یا تصمیم به قطع قرائت بگیرد و قطع نکند نمازش را ادامه ‌دهد. پرسش: گاهی انسان در حین قرائت یا جاهای دیگر نماز -‌غیر از قنوت‌- دعا می‌خواند؛ حکمش چیست؟ پاسخ: جایز است. پرسش: اگر در رکعت سوم و چهارم پس از حمد قسمتی از یک سوره را نادانسته بخواند سپس متوجه شود آیا واجب است سوره را کامل کند؟ یا قطع می‌کند و به رکوع می‌رود؟ پاسخ: واجب نیست آن سوره را کامل کند بلکه می‌تواند قطع کند و به رکوع برود، اما اگر سورۀ توحید را شروع کرده باشد بهتر است آن را تمام کند و سپس به رکوع برود. پرسش: اگر قرائت حمد برایش سخت باشد آیا چیزی وجود دارد که به‌جای حمد بخواند؟ پاسخ: اگر قرائت حمد برایش سخت باشد به‌جایش ده مرتبه «بسم الله الرحمن الرحیمِ» سورۀ حمد را بخواند یا 12 مرتبه تسبیح بگوید؛ به این صورت که سه مرتبه تکرار کند «سبحان‌الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله‌اکبر» که معادل دوازده مرتبه تسبیح می‌باشد. پرسش: آیا در مصحف امروزی، دو سوره‌ وجود دارد که در حقیقت یک سوره باشند و لازم باشد که نمازگزار متوجه این مطلب باشد؟ پاسخ: سوره‌های «ضحی» و «الم نشرح» یک سوره هستند، و همین‌طور «فیل» و «ایلاف» یک سوره‌اند، و جایز نیست آن‌ها را جداگانه بخواند و نیازی به گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» در میان آن‌ها نیست. پرسش: آیا سوره‌های «معوذتین»([19]) جزو قرآن هستند؟ پاسخ: «معوذتین» جزو قرآن هستند و جایز است این دو سوره را در نمازهای فریضه و نافله بخواند.

5- رکوع

در نماز، یک مرتبه رکوع در هر رکعت از نمازهای یومیه واجب است -‌و این بدیهی است- و به جهت روشن شدن احکام مربوط به آن، مسائل مرتبط با آن تقدیم می‌گردد: پرسش: در واجب‌بودن رکوع تردیدی نیست، ولی چند مرتبه در نماز واجب است؟ پاسخ: در هر رکعت یک مرتبه رکوع واجب است، جز در نماز کسوف (خورشیدگرفتگی یا ماه‌گرفتگی) و نماز آیات (بقیۀ نشانه‌های ترسناک آسمانی مثل زلزله‌ها، بادهای سرخ و نظایر آن) که بیان آن‌ها و تعداد رکوع‌هایشان خواهد آمد. پرسش: آیا رکوع در نماز، رکن است؟ پاسخ: رکوع در نماز، رکن است و با ایجاد اخلال عمدی یا سهوی در آن، نماز باطل می‌شود؛ که جزئیات آن، در احکام مربوط به خلل وارد کردن در مباحث آینده روشن خواهد شد. پرسش: پیش از پرداختن به واجبات رکوع، دربارۀ سخن نمازگزاری که پس از کامل شدن قرائت سوره و پیش از رفتن به رکوع «الله‌اکبر» می‌گوید پرسشی دارم: نمازگزار معمولاً تکبیر می‌گوید و سپس رکوع می‌کند. حکم این تکبیر چیست؟ پاسخ: تکبیر گفتن پیش از رفتن به رکوع واجب است. پرسش: آیا آهسته گفتن این تکبیر صحیح است؟ پاسخ: آهسته گفتن آن صحیح است. پرسش: آیا صحیح است نمازگزار در حال رفتن به رکوع یا در وسط رکوع پیش از گفتن ذکر تکبیر بگوید؟ پاسخ: گفتن تکبیر در حال رفتن به رکوع یا در حین رکوع و پیش از گفتن ذکر رکوع، هر دو صحیح است. پرسش: اگر گفتن تکبیر را پیش از رکوع فراموش کند و در وسط رکوع یادش بیاید چه حکمی خواهد داشت؟ و همین پرسش را در مورد تکبیر سجود دارم. پاسخ: اگر تکبیر را فراموش کند و در رکوع یادش بیاید همان‌جا تکبیر می‌گوید و مشکلی نخواهد بود؛ و در سجده نیز به همین صورت است. پرسش: حال که واجب بودن تکبیر برای رکوع روشن شد از واجبات رکوع سؤال دارم. پاسخ: واجبات در رکوع پنج مورد هستند:

1- به قدری خم شود که بتواند دو دستش را بر زانوانش بگذارد

پرسش: اگر دو دستش به‌قدری دراز باشد که بدون خم شدن یا با کمترین مقدار خم‌شدنِ یک انسان معمولی به زانوانش برسد چگونه رکوع کند؟ پاسخ: همانند یک انسان متعارف خم ‌شود. پرسش: اگر به دلیلی مثل بیماری امکان خم‌شدن را نداشته باشد چه حکمی دارد؟ پاسخ: به مقداری که می‌تواند خم ‌شود؛ و خداوند هیچ‌کس را جز به‌قدر توانش تکلیف نمی‌کند (ولا یکلف الله نفسا الا وسعها). پرسش: اگر به‌طور کامل، از خم شدن در رکوع ناتوان باشد چه کند؟ پاسخ: به اشاره بر رکوع اکتفا ‌کند؛ مثلاً با اعضایش مثل سر و دست و چشم به رکوع اشاره ‌کند. پرسش: اگر خلقتش مثل شخص رکوع‌کننده باشد (یعنی پشتش خمیده باشد) یا بیماری داشته باشد (مثل پیری و بیماری) چگونه رکوع ‌کند؟ پاسخ: واجب است برای رکوعش کمی بیشتر خم شود تا تفاوتی بین حالت رکوع و ایستاده ایجاد گردد. پرسش: و آیا واجب است در رکوع دو دستش را بر زانوانش قرار دهد؟ پاسخ: واجب نیست بلکه مستحب است.

2- آرام گرفتن در رکوع ـ‌با وجود توانایی بر آن‌ـ به قدری که ذکر واجب را ادا کند

پرسش: طمأنینه و آرام گرفتن در رکوع چه معنایی دارد؟ پاسخ: یعنی پشتش را خمیده نگه دارد و به‌اندازه‌ای که ذکر واجب در رکوع را کامل می‌کند، به همین صورت باقی بماند، سپس سرش را بالا بیاورد و قامت راست کند. پرسش: اگر مریض باشد و توانایی آرام‌گرفتن و باقی ماندن به شکل مذکور را نداشته باشد چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: آرام‌گرفتن از او ساقط می‌گردد؛ همانندِ کسی که در خودِ رکوع‌کردن عذری دارد. پرسش: گاهی مکلف با عجله رکوع می‌کند و استقرار را از دست می‌دهد و در حالی می‌ایستد که ذکر رکوع را کامل نکرده است؛ در این صورت آیا باید یک بار دیگر رکوع کند؟ یا رکوعش صحیح است؟ پاسخ: این کار جایز نیست، ولی اگر از روی غفلت و فراموشی چنین کند رکوعش صحیح است و رکوع یا نمازش را تکرار نمی‌کند.

3- سر برداشتن از رکوع

پرسش: آیا جایز است پیش از قامت راست کردن و برخاستن از رکوع به سجده برود؟ پاسخ: جایز نیست، مگر در صورت داشتن عذری. پرسش: اگر در قامت راست کردن و برخاستن از رکوع نیاز به تکیه دادن به چیزی مثل عصا یا دیوار و مانند آن داشته باشد حکمش چیست؟ پاسخ: واجب است به آن تکیه دهد.

4- طمأنینه و آرام‌گرفتن در قامت‌راست‌کردن

پرسش: و منظور شما از آرام گرفتن در ایستادن پس از رکوع چیست؟ پاسخ: یعنی راست و درست بایستد و آرام گیرد و مستقر گردد -‌حتی اگر لحظه‌ای باشد- سپس به سجده برود.

5- تسبیح (ذکر) در رکوع

پرسش: آیا گفتن ذکر حتی اگر یک تکبیر یا «لا اله الا الله» یا حمد یا «شکراً لله» باشد کافی خواهد بود؟ پاسخ: کفایت می‌کند. پرسش: کمترین مقدار ذکر در رکوع چیست؟ پاسخ: کمترین ذکر برای شخصی که اختیار دارد یک تسبیح کامل است یعنی «سبحان ربی العظیم و بحمده» یا «سبحان ربی العلی و بحمده» یا سه بار بگوید «سبحان‌الله»؛ و در صورت ضرورت، گفتن یک تسبیح کوچک کافی است (یعنی سبحان‌الله). پرسش: آیا در ذکر سجده، گفتنِ «سبحان ربی الاعظم» به‌جای «الاعلی» جایز است؟ پاسخ: جایز است. پرسش: پس از روشن‌شدن وضعیت آنچه در رکوع، واجب است، از مستحبات رکوع سؤال دارم؛ مستحبات رکوع کدام‌اند؟ پاسخ: سنت‌ها در رکوع عبارت‌اند از: 1- اینکه برای رکوع در حال ایستاده دست‌هایش را برای تکبیر بالا ببرد، هم‌ردیف گوش‌هایش قرار دهد و پایین بیاورد (یعنی پس از بالا بردن دست‌ها هم‌ردیف با گوش‌هایش آن‌ها را پایین بیاورد) سپس رکوع کند. 2- دست‌هایش را با انگشتان باز روی زانوانش قرار دهد و اگر در یکی از دستانش عذری داشته باشد دست دیگر را قرار دهد، زانوانش را به عقب براند، پشتش را صاف کند، و گردنش را به موازات پشتش بکشد. 3- پیش از تسبیح، دعا کند و سه یا پنج یا هفت مرتبه تسبیح بگوید؛ یعنی به تعداد فرد تسبیح بگوید، نه زوج. 4- امام جماعت ذکر را با صدای بلند بخواند طوری که مأمومین بشنوند، اما صدایش زیاد بلند نباشد. 5- پس از قامت راست کردن بگوید «سمع الله لمن حمده» و سپس دعا بخواند. امام باقر(ع) به زراره چنین تعلیم داده، می‌فرماید: «هنگامی‌که خواستی رکوع کنی در حال ایستاده بگو «الله‌اکبر» سپس رکوع کن و سه بار با ترتیل بگو: «اللهمّ لَک رَکعتُ وَ لَک اَسلَمتُ و بِک آمَنتُ و عَلَیک تَوَکلتُ و اَنتَ رَبِّی خَشَعَ لَک قَلبِی و سَمعِی و بَصَرِی وَ شَعرِی و بَشَرِی و لَحمِی و دَمِی و مُخِّی و عِظامِی و عَصَبِی و مَا اَقَلَّتهُ قَدَمای غَیرَ مُستَنکفٍ و لا مُستَکبِرٍ و لا مُستَحسِرٍ» «سُبحَانَ رَبِّی العَظِیمِ و بِحَمدِه» و در رکوعت پاهایت را هم‌ردیف کن و بینشان به مقدار یک وجب فاصله بینداز و کف دست‌هایت را از زانوانت پر کن، پیش از دست چپ، دست راستت را بر زانوی راستت قرار ده، کناره‌های انگشتانت را به کاسۀ زانو برسان، هنگامی‌که انگشتانت را بر زانوانت گذاشتی انگشتانت را باز کن، پشتت را راست کن و گردنت را بکش و نگاهت باید میان دو قدمت باشد، سپس درحالی‌که راست ایستاده‌ای بگو «سَمِعَ اللهُ لِمَن حَمِدَه» و «الحَمدُ لِلّهِ رَبِّ العَالَمِینَ اَهلِ الجَبَرُوتِ و الکبرِیاء و العَظَمَة لِلّهِ رَبِّ العَالَمِینَ» و صدایت را به گفتن آن بلند کن، سپس دست‌هایت را برای تکبیر بالا ببر و سپس به سجده بیفت»([20]). پرسش: در رکوع چه چیزی مکروه است؟ پاسخ: مکروه است که در حال رکوع، دست‌هایش زیر لباسش باشد.

6- سجده

سجده در نماز واجب است و هر رکعت دو سجده دارد و هیچ تردیدی در این مطلب وجود ندارد، و این دو سجده رکنی است که با ایجاد خلل در آن -‌چه عمدی و چه سهوی‌- نماز باطل می‌شود. مسائلی که سجده را توضیح می‌دهند تقدیم حضور می‌گردد: پرسش: آیا یک سجده در نماز رکن محسوب نمی‌شود؟ پاسخ: دو سجده با هم در نماز یک رکن محسوب می‌شوند و با ایجاد اخلال چه عمدی و سهوی در هر دو سجده (در یک رکعت) نماز باطل می‌شود. پرسش: درصورتی‌که به‌طور سهوی در یک سجده از یک رکعت خللی وارد شود آیا نماز باطل می‌گردد؟ پاسخ: با خلل وارد شدن به‌صورت سهوی به یک سجده نماز باطل نمی‌شود. پرسش: پیش از بیان واجبات سجود، سؤالی دربارۀ تکبیر پس از برخاستن از رکوع با قصد رفتن به سجده دارم؛ حکم این تکبیر چیست؟ پاسخ: تکبیر برای شروع به سجده رفتن واجب است. پرسش: تکبیر پس از برخاستن از سجده چه حکمی دارد؟ پاسخ: تکبیر پس از برخاستن از سجده واجب است. به‌علاوه احکامی که دربارۀ تکبیر رکوع گفته بودیم اینجا هم جاری است؛ می‌توانید مراجعه کنید. پرسش: واجبات سجود چیست؟ پاسخ: واجبات سجود شش مورد است:

1- سجده بر هفت عضو

پرسش: اعضای هفت‌گانه‌ای که سجده بر آن‌ها واجب است کدام‌اند؟ پاسخ: پیشانی، دو کف دست، دو زانو، و دو انگشت شصت پا. پرسش: اگر نمازگزار به دو پایش چیزی شبیه روپوش تختخواب (پتو و لحاف) بپیچاند آیا این کار آسیبی به قرار گرفتن دو انگشت شصت پا به زمین -که در سجده شرط است‌- می‌رساند؟ پاسخ: آسیبی نمی‌رساند و سجده‌ و نمازش صحیح هستند.

2- قرار دادن پیشانی بر آنچه سجده بر آن صحیح است

پرسش: اگر به سر و پیشانی‌اش عمامه بپیچاند آیا می‌تواند به‌جای پیشانی، بر دور عمامه سجده کند؟ پاسخ: جایز نیست.

3- خم‌شدن برای سجده طوری که محل پیشانی با جای خودش هم‌تراز شود

پرسش: اگر محل سجود مقداری بالاتر باشد آیا در صحت سجده تأثیری دارد؟ پاسخ: تأثیری ندارد به‌شرط اینکه مقدار بلندی، کم و حداکثر به‌اندازۀ یک آجر باشد نه بیشتر. پرسش: اگر بخواهیم مقدار یک آجر را با انگشتان بسته معین کنیم ارتفاع آن چقدر خواهد بود؟ پاسخ: پانزده سانتی‌متر. پرسش: آیا بین سجده‌گاه‌ها موازی‌بودن به‌صورت افقی شرط است؟ مثلاً اگر روی کف‌پوشی بایستد که ارتفاعش از یک آجر بیشتر باشد ولی محل پیشانی کمتر از آن باشد آیا نماز صحیح است؟ پاسخ: موازی بودن افقی شرط نیست و در حالت اختیار داشتن جایز است محل پیشانی پایین‌تر یا اندکی به مقدار یک آجر از بقیۀ محل‌های سجده بالاتر باشد، و در حالت اضطرار پستی‌وبلندی بیشتر از این مقدار نیز جایز است. پرسش: اگر برای نمازگزار چیزی مانع از هم‌تراز شدن محل ایستادن و محل سجده‌اش شود یا عاملی مانع گردد از اینکه بلندی و پستی از مقدار مجاز (یعنی یک آجر) تجاوز نکند باید چه‌کار کند؟ پاسخ: باید به همان مقداری که برایش امکان‌پذیر است اکتفا کند؛‌ پس اگر ناچار از بلند بودن و پست بودن به مقدار دو آجر باشد باید به همان مقدار اکتفا کند و سجده و نمازش صحیح است. پرسش: اگر نمازگزار نیازمند بالا بردن چیزی که بر آن سجده می‌کند باشد -‌مثلاً بیماری مانع از قرار دادن پیشانی‌اش بر زمین گردد‌- باید چه‌کار کند؟ پاسخ: واجب می‌شود چیزی را که بر آن سجده می‌کند بالا ببرد تا حدی که بتواند پیشانی‌اش را بر آن قرار دهد. پرسش: اگر از این کار ناتوان شود چگونه سجده ‌کند؟ پاسخ: برای سجده با اعضای بدنش مثل سر و دست و چشم اشاره ‌کند.

4- ذکر در سجده

پرسش: ذکر سجده چیست؟ پاسخ: مانند رکوع اما به‌جای «العظیم» و «العلی» بگوید «الاعظم» و «الاعلی».

5- طمأنینه و آرام گرفتن در سجود

پرسش: آیا آرام گرفتن در سجده در هر صورتی واجب است؟ پاسخ: آرام گرفتن واجب است مگر درصورتی‌که ضرورتی مانع شود.

6- سر برداشتن از سجدۀ اول تا به حالت راست و آرام بنشیند

پرسش: هنگام شروع به رفتن به سجدۀ دوم و برخاستن از آن،‌ آیا باز هم تکبیر واجب است به همان صورت که در سجدۀ اول واجب بود؟ پاسخ: بله، واجب است. پرسش: مستحبات سجود چیست؟ پاسخ: مستحبات سجده عبارت‌اند از: 1- بعد از رکوع در حالت ایستاده، برای سجده تکبیر بگوید طوری که دستانش را مقابل صورتش، و اطراف انگشتانش را نزدیک گوش‌هایش و انگشتان شصتش را به سمت گلویش بالا ببرد؛ و نماز ملائکه به همین صورت است. 2- سپس درحالی‌که دستانش را پیش از سایر اعضا به طرف زمین می‌برد به سجده بیفتد؛ یعنی دست‌هایش را پیش از زانوانش بر زمین قرار دهد. 3- محل سجده‌اش مساوی با محل ایستادنش یا پایین‌تر از آن باشد. 4- بینی‌اش را بر خاک قرار دهد (یعنی وضعیت بینی‌اش همانند وضعیت سایر سجده‌گاه‌هایش در قرار گرفتن بر زمین باشد) و دعا کند و بیش از یک تسبیح -‌آن‌قدر که میسر است‌- بگوید و بین دو سجده دعا کند. 5- به‌صورت تَوَرُک بنشیند (یعنی بر ران چپش بنشیند، دو پایش را در کنار خود قرار دهد، روی پای چپش را بر زمین و روی پای راست را بر کف پای چپ قرار دهد). 6- پس از سجدۀ دوم با آرامش بنشیند، هنگام برخاستنِ پس از سجدۀ دوم دعا کند و برای بلند کردن زانوهایش ابتدا به دو دستش تکیه دهد. آنچه امام صادق(ع) به حلبی تعلیم داده است: «وقتی سجده می‌کنی تکبیر بگو و بخوان: «اللَّهُمَ‏ لَک‏ سَجَدْتُ‏ وَ بِک‏ آمَنْتُ‏ وَ لَک أَسْلَمْتُ وَ عَلَیک تَوَکلْتُ وَ أَنْتَ رَبِّی سَجَدَ وَجْهِی لِلَّذِی خَلَقَهُ وَ شَقَّ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ‏ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ تَبَارَک‏ اللهُ أَحْسَنُ الْخالِقِین‏». سپس سه مرتبه بگو «سبحان ربی الاعلی و بحمده» و وقتی از سجده برخاستی میان دو سجده بگو: اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِی وَ أَجِرْنِی وَ ادْفَعْ عَنِّی‏ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَی مِنْ خَیرٍ فَقِیرٌ تَبارَک اللهُ رَبُّ الْعالَمِین‏».([21]) و از امام صادق(ع) نقل شده است: «هنگامی‌که برمی‌خیزی بر دو دست تکیه کن و بگو: بِحَولِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقعُدُ؛ زیرا امیرالمؤمنین علی(ع) چنین می‌کرد».([22]) پرسش: آیا مورد مکروهی در سجده وجود دارد؟ پاسخ: «اِقعا» میان دو سجده مکروه است (اقعا یعنی باسن‌هایش را روی زمین قرار دهد و بر آن‌ها بنشیند و دو پایش را مقابل خود جمع کند؛ یعنی زانوهایش مقابل صورتش قرار بگیرد و دو ساقش و دو زانویش راست باشند؛ به‌صورتی که گاهی یک سگ چنین می‌نشیند و دو دستش را بالا می‌برد). -

-مسائل دیگر متعلق به سجده

پرسش: کسی که مانعی برای قرار دادن پیشانی‌اش بر زمین دارد -‌مثل دُمَل (زخم) اگر تمام پیشانی‌اش را نپوشانده باشد‌- چگونه سجده کند؟ پاسخ: حفره‌ای در محل سجده ایجاد ‌کند تا بخش سالم پیشانی‌اش بر زمین قرار گیرد. پرسش: اگر این کار بر او سخت باشد چه ‌کند؟ پاسخ: بر یک طرف پیشانی‌اش سجده ‌نماید (یک طرف پیشانی یعنی کنار پیشانی که نزدیک کجی پیشانی قرار دارد). پرسش: اگر در دو طرف پیشانی چیزی مانع از سجده باشد چه ‌کند؟ پاسخ: بر چانه‌اش سجده کند (چانه یعنی جایی که ریش و محاسن جمع می‌گردد). پرسش: و آیا می‌توانید بفرمایید سجده‌های قرآن در چه جاهایی (سوره‌ها) می‌باشد؟ پاسخ: سجده‌های قرآن در پانزده مورد است: چهار مورد سجدۀ واجب است که در سوره‌های سجده، فصلت، نجم و علق قرار دارند، و یازده مورد سجدۀ مستحب است که در سوره‌های اعراف، رعد، نحل، اسرا، مریم، حج (دو جا از حج)، فرقان، نمل، ص و انشقاق هستند. پرسش: آیا سجده در عزایم چهارگانه بر کسی که می‌خواند و کسی که می‌شنود (کسی که در حال گوش‌کردن است) و شنونده (کسی که صدای قرآن بی‌آنکه در حال گوش‌کردن به آن باشد به او می‌رسد) واجب است؟ پاسخ: بله؛ برای خواننده و گوش‌دهنده هر دو واجب و برای شنونده مستحب است. پرسش: در مورد سایر سجده‌های قرآن غیر از سوره‌های عزایم چطور؟ پاسخ: در هر حال (برای خواننده، گوش‌کننده و شنونده) مستحب هستند. پرسش: آیا در سجده‌های قرآن (برای سوره‌های عزایم و دیگر سوره‌های سجده‌دار) تکبیر یا تشهد یا سلام واجب است؟ پاسخ: در هیچ‌کدام از این سجده‌ها تکبیر یا تشهد یا سلام واجب نیست. پرسش: آیا برای این سجده‌ها، طهارت یا رو به قبله بودن شرط است؟ پاسخ: شرط نیست. پرسش: اگر سجده‌های واجب یا مستحب را فراموش کند چه می‌کند؟ پاسخ: بعداً به‌جا می‌آورد. پرسش: سجده‌های شکر چه حکمی دارند؟ و چه موقع انجام می‌شوند؟ پاسخ: هنگام دریافت نعمت جدید و دفع نقمت الهی و پس از نمازها، دو سجدۀ شکر مستحب است، و تعفیر بین آن دو نیز مستحب است (یعنی قرار دادن دو طرف پیشانی و صورت بر خاک).

7- تشهد

تشهد از واجبات نماز، و چگونگی و احکام مربوط به آن به‌قرار زیر است: پرسش: تشهد در نماز چند مرتبه واجب است؟ پاسخ: تشهد در نماز دورکعتی یک بار و در نمازهای سه و چهار رکعتی دو بار واجب است. پرسش: اگر به هر دو یا یک تشهد عمداً خللی وارد کند حکم نمازش چه خواهد بود؟ پاسخ: نمازش باطل می‌شود. پرسش: در دو تشهد چه چیزی واجب است؟ پاسخ: در هر‌یک از دو تشهد پنج مورد واجب است: 1- نشستن به مقدار تشهد. 2 و 3- دو شهادت. 4- صلوات بر نبی(ص). 5- صلوات بر آل محمد(ع). پرسش: صورت و شکل تشهد که ذکرش در نماز واجب است چگونه است؟ پاسخ: صورت و شکل تشهد واجب چنین است: «اَشهَدُ اَن لا اِلهَ اِلّا الله وَحدَهُ لا شَرِیک لَه و اَشهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ و رَسُولُهُ اللّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ». پرسش: کسی که تشهد را به‌طور کامل نیاموخته است باید چه‌کار کند؟ پاسخ: در صورت تنگ‌بودن وقت واجب است آن را به هر شکلی که می‌تواند به‌جا آورد و سپس واجب است آنچه را که نیاموخته است فرابگیرد. پرسش: سنت و مستحبات در تشهد چیست؟ پاسخ: مستحبات در تشهد عبارت‌اند از: 1- اینکه به حالت تورّک بنشیند؛ و تورّک عبارت است از: بر ران چپ بنشیند و هر دو پایش را در کنارش قرار دهد و روی پای چپش را بر زمین بنهد و روی پای راستش را بر کف پای چپش قرار دهد. وَرَک به معنای «کنار ران» است. 2- حمد و دعا را بیش از آنچه واجب است به‌جا آورد.

8- سلام

آخرین واجب نماز سلام‌دادن است. احکامی که لازم است دانسته شود به قرار زیر است: پرسش: حکم سلام دادن در نماز چیست؟ پاسخ: سلام دادن واجب است و بدون آن نباید از نماز خارج شد. پرسش: در سلام باید چه چیزی بگوید تا از نماز خارج گردد؟ پاسخ: می‌گوید:‌ «اَلسَّلامُ عَلَیکم و رَحمَةُ اللهِ و بَرَکاتُهُ». پرسش: گفتن «السلام علیک ایها النبی، السلام علینا و علی عباد الله» اگر در حالی بگوید که گاهی ملتفت است و گاهی ملتفت نیست آیا آسیبی به سلام نماز می‌رساند؟ پاسخ: آسیبی نمی‌رساند و می‌تواند با هر دعایی که بخواهد دعا کند و بهتر است قبل از سلام دادن دعا کند. پرسش: سنت در سلام دادن چیست؟ پاسخ: در سلام‌دادن مستحب است اگر نمازگزار به‌صورت فرادا نماز می‌خواند در حین سلام به‌سوی قبله باشد و با گوشۀ چشمش به سمت راست اشاره کند. [در نماز جماعت] امام با صورتش سلام می‌دهد و اشاره می‌کند و مأموم نیز به همین صورت؛ و سپس اگر شخص دیگری در سمت چپش باشد با صورتش به سمت چپ اشاره می‌کند و سلام دیگری می‌دهد. تا اینجا واجبات هشت‌گانۀ نماز و احکام مربوط به آن‌ها روشن شد. در ادامه به مستحبات نماز خواهیم پرداخت. ***

-دوم: مستحبات نماز

پنج مورد است: 1- دعا کردن بعد از هر دو تکبیر از تکبیرهای شش‌گانۀ پس از تکبیرةالاحرام مستحب است؛ به این صورت که ابتدا سه تکبیر بگوید سپس دعا کند، بعد دو تکبیر بگوید و دعا کند، سپس دو تکبیر بگوید و متوجه نماز گردد. اولین تکبیر از هفت تکبیر، تکبیرةالاحرام است، پس باید با این تکبیر نماز را نیت کند و این، ابتدای نماز است. پرسش: آیا ممکن است دعایی وارد شده از ائمۀ طاهرین(ع) معرفی بفرمایید که در تکبیرات شش‌گانه خوانده شود؟ پاسخ: از حلبی از اباعبدالله(ع) نقل شده است که فرمود: «هنگامی‌که نماز را آغاز کردی دو دستت را بالا ببر، بعد بازشان کن، سه تکبیر بگو و سپس بخوان: «قُلِ اللَّهُمَّ أَنْتَ الْمَلِک الْحَقُّ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَک إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی ذَنْبِی إِنَّهُ لَا یغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْت‏». سپس دو تکبیر بگو و بخوان: «لَبَّیک وَ سَعْدَیک وَ الْخَیرُ فِی یدَیک وَ الشَّرُّ لَیسَ إِلَیک وَ الْمَهْدِی مَنْ هَدَیتَ لَا مَلْجَأَ مِنْک إِلَّا إِلَیک سُبْحَانَک وَ حَنَانَیک تَبَارَکتَ وَ تَعَالَیتَ سُبْحَانَک رَبَّ الْبَیت‏». سپس دو تکبیر بگو و بخوان: «وَجَّهْتُ‏ وَجْهِی لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ‏ عَالِمِ الْغَیبِ وَ الشَّهَادَةِ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکینَ‏ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکی‏ وَ مَحْیای‏ وَ مَماتِی لِلهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیک لَهُ وَ بِذلِک أُمِرْتُ‏ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِین».‏ سپس از شیطان رانده‌شده به خدا پناه بجوی و پس از آن فاتحۀ‌الکتاب را بخوان».([23]) 2- قنوت: قنوت در رکعت‌های دوم، پیش از رکوع و پس از قرائت است، و مستحب است با ذکرهای روایت شده دعا کند و در غیر این صورت به هر چیزی که بخواهد دعا کند و کمترین مقدارش سه بار تسبیح‌گفتن است. برخی از ذکرهای روایت شده از آل محمد(ع) که می‌توان در قنوت خواند عبارت‌اند از: - اللَّهُمَ‏ اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَا وَ عَافِنَا وَ اعْفُ عَنَّا فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ إِنَّک عَلى‏ کلِّ شَی‏ءٍ قَدِیر. - اللَّهُمَ‏ اهْدِنِی‏ فِیمَنْ‏ هَدَیتَ‏ وَ عَافِنِی‏ فِیمَنْ‏ عَافَیتَ‏ وَ تَوَلَّنِی فِیمَنْ تَوَلَّیتَ وَ بَارِک لِی فِیمَا أَعْطَیتَ وَ قِنِی شَرَّ مَا قَضَیتَ إِنَّک تَقْضِی وَ لَا یقْضَى عَلَیک إِنَّهُ لَا یذِلُّ مَنْ وَالَیتَ تَبَارَکتَ رَبَّنَا وَ تَعَالَیت.‏ - «اللَهُمَّ إلَیْكَ أَشْكُو ضَعْفَ قُوَّتِی‌ وَ قِلَّةَ حِیلَتِی‌ وَ هَوَانِی‌ عَلَی‌ النَّاسِ، یَاأَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ. أَنْتَ رَبُّ الْمُسْتَضْعَفِینَ وَ أَنْتَ رَبِّی‌، إلَی‌ مَنْ تَكِلُنِی‌؟! إلَی‌ بَعِیدٍ یَتَجَهَّمُنِی‌؟! أَوْ إلَی‌ عَدُوٍّ مَلَّكْتَهُ أَمْرِی‌؟! إنْ لَمْ یَكُنْ بِكَ عَلَیَّ غَضَبٌ فَلا َ أُبَالِی‌؛ وَلَكِنَّ عَافِیَتَكَ هِیَ أَوْسَعُ لِی‌. أَعُوذُ بِنُورِ وَجْهِكَ الَّذِی‌ أَشْرَقَتْ لَهُ الظُّلُمَاتُ وَ صَلُحَ عَلَیْهِ أَمْرُ الدُّنْیَا وَ الاْخِرَة، مِنْ أَنْ یَنْزِلَ بِی‌ غَضَبُكَ، أَوْ یَحِلَّ عَلَیَّ سَخَطُكَ! لَكَ الْعُتْبَی‌ حَتَّی‌ تَرْضَی‌ ولاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّهَ إلاَّ بِكَ» (خداوندا! تنها به تو شکایت می‌کنم از اندک‌بودن نیروی خود و کوتاه‌بودن چاره‌اندیشی‌ام و ناتوانی‌ام در برابر مردم. ای پروردگار ضعیفان! مرا به کِه وا می‌گذاری، درحالی‌که تویی پروردگار من؟ به فردی دور که بر من روی در هم کشد؟ یا به دشمن تا امر مرا مالک شود؟ اگر تو بر من خشمگین نباشی، هیچ هراسی ندارم، لیکن نعمت عافیتِ تو بر من وسیع‌تر است. خدایا! به روشنیِ رویت که تاریکی‌ها را زدوده و کار دنیا و آخرت را به سامان رسانیده است پناه می‌برم، که مبادا غضبت را بر من فرود آوری یا خشمت را بر من رها سازی. عتاب و سرزنش من تنها از آنِ توست تا تو خشنود و راضی گردی، و هیچ تبدیل و تغییر و هیچ قوّتی نیست، مگر به‌وسیلۀ تو). پرسش: آیا جای دیگری از نماز هم هست که قنوت در آن مستحب باشد؟ پاسخ: بله؛ مستحب است بعد از آخرین رکوع (و پیش از رفتن به سجده) در هر نمازی قنوت بگیرد و بعد از آن به سجده برود. پرسش: در نماز جمعه، چه‌وقت قنوت می‌گیرد؟ پاسخ: نماز جمعه دو قنوت دارد:‌ در رکعت اول پیش از رکوع و در رکعت دوم بعد از رکوع. پرسش: اگر قنوت را در رکعت دوم پیش از رکوع فراموش کند حکمش چیست؟ پاسخ: پس از رکوع، قنوت را قضا ‌نماید. 3- دوختن نگاه در حال قیام به محل سجود، در حال قنوت به کف دست‌ها، در حال رکوع به بین دو پای خود، در حال سجود به جلوی بینی‌اش، و در حال تشهد به آغوشش؛ و بهتر است چشمش را در نماز فرو گیرد [و پایین بیاورد]. 4- قرار دادن دو دست در حال قیام بر ران‌ها هم‌ردیف با زانوها، در حال قنوت رو به روی صورت، در حین رکوع روی زانوان، در حین سجود کنار گوش‌ها، و در حین تشهد روی ران‌ها. 5- تعقیبات نماز؛ و کمترین مقدارش سه تکبیر است که بعد از سلام می‌گوید و در هر حال نباید آن را ترک گوید؛ زیرا این تکبیرها کامل کردن ده‌گانۀ حج و کمال معرفت هستند. پرسش: کامل کردن ده‌گانۀ حج و کمال معرفت یعنی چه؟ پاسخ: امام احمدالحسن(ع) می‌فرماید: نام‌های خداوند سبحان و متعال چهار تاست که سه‌تای آن‌ها ظاهر و یکی غایب می‌باشد. اسم‌های ظاهر عبارت‌اند از الله، رحمن و رحیم. نام غایب نیز کُنه و حقیقت است و با «هو» یا اسم «اعظم اعظم اعظم» به آن اشاره می‌شود. با تجلّی این اسما در تمام عوالم، موجودات تجلّی پیدا می‌کنند و پس‌ازآنکه چیز قابل‌ذکری نبودند ظهور می‌یابند. عالَم‌ها ده تا هستند که عبارت‌اند از: آسمان‌های هفتگانه، کرسی، عرش اعظم، سرادق عرش اعظم؛ که سه تای آن‌ها در حج است و هفت تا، هنگامی‌که برگشتید: (وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلاَ تَحْلِقُواْ رُؤُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضاً أَوْ بِهِ أَذًى مِّن رَّأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِّن صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنتُمْ فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَن لَّمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُواْ اللهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ)([24]) (حج و عمره را برای خدا کامل به‌جای آريد و اگر شما را از حج بازداشتند، آن‌قدر که ميسّر است قربانی کنيد و سر متراشيد تا قربانی شما به قربانگاهش برسد. اگر يکی از شما بيمار يا در سرش آزاری بود به‌عنوان فديه، روزه بدارد يا صدقه دهد يا قربانی کند و چون ايمن شويد، هر‌کس از عمرۀ تمتع به حج بازآيد، آن‌قدر که او را ميسّر است قربانی کند و هرکه را قربانی ميسّر نشد، سه روز در حج روزه بدارد و هفت روز چون از حج بازگردد، تا ده روز کامل شود و اين حکم برای کسی است که از مردم مکه نباشد. از خدا بترسيد و بدانيد که خدا به‌سختی عقوبت می‌کند). سه عالم که در حج ـ‌یعنی در خانۀ خدا‌ـ هستند عبارت‌اند از: کرسی، عرش اعظم و سرادق عرش اعظم؛ اما هفت ‌تایی که وقتی برگشتید، عبارت‌اند از: آسمان‌های هفت‌گانه. این حکم برای کسی است که از مردم مکه نباشد: یعنی برای کسی است که از آل محمد(ع) نباشد.([25]) تکبیرهای هفت‌گانه که نماز با آن‌ها آغاز می‌شود اشاره به آسمان‌های هفت‌گانه و سه تکبیر پس از پایان نماز اشاره به ‌مراتب سه‌گانه (کرسی، عرش اعظم و سراپردۀ عرش اعظم) دارند و کامل کردن ده‌گانۀ حج و مراتب ده‌گانۀ ایمان با آن‌ها به انجام خواهد رسید. پرسش: بهترین تعقیب پس از نماز چه چیزی است؟ پاسخ: بهترین تعقیبات، تسبیح حضرت زهرا(ع) است. اباعبدالله(ع) فرموده است: «هر‌کس بعد از نماز واجب، پیش از جنباندن پاهایش، تسبیح فاطمۀ زهرا(ع) را بگوید خداوند او را می‌آمرزد». سپس با دعاهای روایت شده دعا کند و در غیر این صورت با هر‌چه که می‌تواند دعا ‌کند. پرسش: تسبیح حضرت زهرا(ع) چگونه است؟ پاسخ: از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: «در تسبیح فاطمه (سلام‌وصلوات خداوند بر او) با سی‌وچهار تکبیر آغاز کند، سپس سی‌وسه حمد و پس از آن، سی‌وسه تسبیح بگوید».([26]) ***

-(3) قطع کننده‌های نماز

مقصود از قطع‌کننده‌های نماز هرچیزی است که اگر در حین به‌جا آوردن نماز حاصل شود نماز را قطع و باطل می‌کند و گاهی به‌صورت عمدی و گاهی سهوی از نمازگزار سر می‌زند؛ لذا لازم است احکام مربوط به آن را شرح دهیم؛ که به شرح زیر است: پرسش: آیا قطع‌کننده‌های نماز همگی به یک صورت هستند؟ پاسخ: قطع‌کننده‌های نماز بر دو نوع هستند: اول: قطع‌کننده‌هایی که چه در صورت عمدی‌بودن و چه در صورت سهوی‌بودن، نماز را باطل می‌کنند. دوم: قطع‌کننده‌هایی که فقط در صورت عمدی‌بودن، نماز را باطل می‌کنند. پرسش: قطع‌کننده‌هایی که عمدی و سهویِ آن‌ها نماز را باطل می‌کند کدام‌اند؟ پاسخ: هر آنچه طهارت را باطل می‌کند چه اختیاری باشد چه خارج از اختیار؛ مانند بول و غایط و همانند آن‌ها که وضو را واجب می‌کنند (مثل باد شکم، خواب و بی‌هوشی) و جنابت و حیض و مانند آن‌ها که غسل را واجب می‌کنند (مثل نفاس، استحاضۀ کثیره و مس میت). همۀ این موارد، ‌چه سهوی و چه عمدی، چه به اختیار انسان و چه خارج از اختیار انسان‌، نماز را باطل می‌کند. پرسش: قطع‌کننده‌هایی که فقط در صورت عمدی بودن (نه سهوی بودن) نماز را باطل می‌کنند کدام‌ها هستند؟ پاسخ: چند مورد هستند: 1- قرار دادن دست راست بر دست چپ (تَکَتُف)؛ این بدعتی است که خلیفۀ دوم به پیروی از مجوسیان تشریع کرد. 2- برگشتن به پشت سر. 3- سخن‌گفتن با دو حرف یا بیشتر. 4- قهقهه. 5- انجام کارهای فراوان که از کارهای نماز محسوب نمی‌شوند، مثل پای‌کوبی، دویدن، پخت‌وپز، شست‌وشو و مانند آن‌ها. 6- گریه برای موردی از امور دنیوی. 7- خوردن و آشامیدن بسیار؛ اما اگر کم باشد آسیبی به نماز نمی‌رساند؛ مانند فرو بردن باقی‌ماندۀ غذا در دهان، یا نوشیدن آب در نماز وتر برای کسی که دچار عطش شود و قصد روزه گرفتن در صبح آن شب را دارد؛ اما نباید پشت به قبله کند. پرسش: پیچیدن مو (یعنی بافتن و جمع‌کردن مو در وسط سر) برای مرد چه حکمی دارد؟ پاسخ: مکروه است و نماز را باطل نمی‌کند. پرسش: چه موارد دیگری در نماز مکروه می‌باشد و باطل‌کننده نیست؟ پاسخ: برگشتن به راست و چپ، خمیازه (دهن‌دره کردن و باز کردن دهان به مقدار زیاد)، کشیدن عضلات (کشیدن دست‌ها برای رفع خستگی یا خواب)، بازی کردن (با بینی، ریش، لباس و نظایر آن)، فوت کردن محل سجود، خلط انداختن (بیرون انداختن خلط از سینه یا بینی)، تُف کردن (بیرون انداختن آب دهان)، شکستن انگشتان (فشار دادن آن تا حدی که صدا ایجاد شود)، آه کشیدن، ناله کردن با یک حرف، و با فشار جلوی بول، غایط و باد شکم را گرفتن. اگر پاپوش شخص (نوعی پاپوش از پوست که ساق و بند دارد) تنگ باشد مستحب است آن را از پایش درآورد. برخی از کارهایی که نمازگزار انجام می‌دهد ولی نمازش را باطل نمی‌کند عبارت‌اند از: پرسش: اگر نمازگزار در نماز عطسه کند باید چه‌کار کند؟ پاسخ: مستحب است خدا را حمد گوید. پرسش: آیا نمازگزار مجاز است به شخصی دیگر که عطسه کرده است «تسمیت» بگوید (یعنی برایش دعا کند یرحمکم الله یا نظایر آن)؟ پاسخ: مستحب است به او تسمیت بگوید. پرسش: اگر کسی به او سلام کند آیا می‌تواند پاسخ سلامش را بدهد؟ و چگونه باید این کار را انجام دهد؟ پاسخ: جایز است پاسخ سلامش را مثل سخن خودش «سلام علیکم» بدهد و نگوید «و علیکم السلام». پرسش: آیا می‌تواند حین نماز در غیر قنوت دعا کند؟ و چگونه دعا می‌کند؟ پاسخ: می‌تواند در حالت ایستاده، نشسته، رکوع یا سجود با هر دعایی که شامل تسبیح یا حمد یا درخواست چیز مباحی از امور دنیا و آخرت باشد دعا کند. پرسش: آیا جایز است در نمازش چیز حرامی بخواهد؟ پاسخ: جایز نیست چیز حرامی بخواهد و اگر درحالی‌که می‌داند حرام است چنین کند نمازش باطل می‌شود. پرسش: آیا می‌تواند نمازش را به اختیار قطع کند؟ پاسخ: جایز نیست. پرسش: گاهی نمازگزار نمازش را به دلیل وقوع چیزی حین نماز قطع می‌کند و سپس مجدداً نماز می‌گزارد درحالی‌که حکم آن را نمی‌داند؛ آیا می‌تواند چنین کند؟ پاسخ: جایز نیست نمازش را بر اساس شک و تردید قطع کند. پرسش: چه زمانی نمازگزار می‌تواند نمازش را قطع کند؟ پاسخ: زمانی که از تلف شدن مال، فرار کردن بدهکار (بدهکاری که مالی به نمازگزار مدیون است)، افتادن کودک (یعنی افتادن کودک در چاه، گودال و مانند آن) و موارد دیگری مانند آن‌ها ـ‌که از موارد ترس از تلف شدن جان یا مال محسوب می‌شوند‌ـ بترسد، جایز است نمازش را قطع کند. ***

-(4) سایر نمازها

احکام سایر نمازها [غیر از نمازهای یومیه و نافله‌های آن‌ها] به شرح زیر است:

1- نماز جمعه

2- نماز عیدین (قربان و فطر) 3- نماز آیات 4- نماز میت 5- نمازهای سفارش شده مسائل مربوط به این نمازها که باید تبعیت نمود -‌ان‌شاءالله تعالی- تقدیم می‌گردد:

1- نماز جمعه

نماز جمعه هنگام حضور امام(ع) یا کسی که امام برای ادای نماز جمعه منصوب کرده است واجب می‌گردد، و چگونگی، شرایط، آداب و احکام مربوط به آن طی سؤالات زیر، روشن خواهد شد. پرسش: نماز جمعه چگونه برگزار می‌شود؟ پاسخ: مانند نماز صبح دو رکعت است. پرسش: آیا با به‌جا آوردن نماز جمعه، نماز ظهر ساقط می‌گردد؟ پاسخ: بله؛ نماز ظهر با ادای نماز جمعه ساقط می‌گردد. پرسش: آیا نماز جمعه به‌صورت جهر [آشکار و بلند] خوانده می‌شود؟ یا به‌صورت اخفات [آهسته]؟ پاسخ: مستحب است با صدای بلند خوانده شود. پرسش: نماز جمعه چه موقع شروع می‌شود و چه موقع پایان می‌پذیرد؟ پاسخ: با زوال خورشید [نیمروز] واجب می‌گردد و وقت آن مانند وقت نماز ظهر طول می‌کشد. پرسش: آیا معنای این گفته، آن است که وقت نماز جمعه تا به‌ اندازۀ زمان ادای نماز عصر مانده به غروب آفتاب ادامه دارد؟ پاسخ: بله، وقت آن به همان مقدار که شما گفتی ادامه می‌یابد. پرسش: آیا نماز جمعه مدت معینی از زمان شروع اذان تا پایان دو رکعت نماز جمعه دارد؟ پاسخ: مدت شرط نیست، اما لازم است زمان برای دو خطبه و دو رکعت کافی باشد و مستحب است امام در تمام طول نماز سبک‌بودن را رعایت کند و از طول‌دادن خسته‌کننده و خلاصه‌گویی که ایجاد خلل کند پرهیز نماید. پرسش: اگر درحالی‌که مشغول نماز جمعه است وقت نماز جمعه تمام شود چه می‌کند؟ پاسخ: نماز جمعه را به پایان می‌رساند، چه امام باشد و چه مأموم. پرسش: اگر وقت از دست برود و نماز جمعه نخوانده باشد و بخواهد قضا کند آیا نماز جمعه را قضا ‌کند یا نماز ظهر را؟ پاسخ: نماز جمعه با از دست رفتن وقت از دست می‌رود و قضا هم نمی‌شود؛ پس فقط نماز ظهر را قضا ‌کند. پرسش: اگر بر کسی نماز جمعه واجب شود ولی او نماز ظهر را بخواند آیا نماز ظهرش صحیح خواهد بود؟ پاسخ: واجب است برای ادای نماز جمعه تلاش کند؛ حال اگر به نماز جمعه رسید که هیچ، اما اگر نرسید باید نماز ظهر را تکرار کند و نماز ظهری که پیش‌تر خوانده است کافی نیست (یعنی نماز ظهری که پیش از تلاش برای رسیدن به نماز جمعه خوانده است کافی نیست). پرسش: اگر یقین داشته باشد که وقت، تنها برای خطبه و دو رکعت سبک (بدون مستحبات) کافی است آیا نماز جمعه واجب می‌گردد یا خیر؟ پاسخ: نماز جمعه واجب می‌گردد. پرسش: اگر یقین کند یا ظن و گمانش غالب شود که وقت برای خطبه و دو رکعت سبک هم کافی نیست‌ حکمش چه خواهد بود؟ پاسخ: نماز جمعه از دست رفته است و نماز ظهر را بخواند. پرسش: اگر نماز جمعه اقامه شود و به خطبۀ اول نماز نرسد و به رکعت اول امام برسد باید چه‌کار کند؟ پاسخ: نماز جمعه را با اقتدا به امام به‌جا می‌آورد و همچنین اگر در رکعت دوم برسد به امام اقتدا می‌کند و نماز می‌گزارد. پرسش: اگر درحالی‌که امام در رکوعِ رکعت دوم باشد به نماز ملحق شود، تکبیر بگوید و رکوع کند و سپس شک کند که آیا در حین تکبیر گفتن او، امام در رکوع بوده یا از رکوع برخاسته است آیا نماز جمعه را باید کامل کند؟ پاسخ: نماز جمعه‌ای ندارد و باید نماز ظهر را بخواند.

شرایط نماز جمعه

پرسش: شروط نماز جمعه چیست؟ پاسخ: نماز جمعه واجب نمی‌شود مگر با شرایطی:

1- وجود سلطان عادل (امام معصوم(ع)) یا شخص منتصب از سوی او

. پرسش: زمانی که امام(ع) یا شخصی منتصب از سوی امام نباشد ولی امکان اجتماع برای نماز وجود داشته باشد حکم چه خواهد بود؟ پاسخ: خواندن نماز جمعه در این حالت مستحب است. پرسش: آیا منظور از «نبودن امام یا شخص منتصب از سوی او» این است که آن‌ها در جای دیگری باشند و در نماز حضور نداشته باشند؟ یا مقصود چیز دیگری است؟ و اگر نماز جمعه با عدم حضور آن دو ولی با راهنمایی و ارشاد از سوی امام منعقد گردد چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: منظور عدم حضور آن دو یا حتی عدم حضور امام در صورت عدم تعیین شخصی برای اقامۀ نماز جمعه می‌باشد. پرسش: اگر امام(ع) در حین نماز بمیرد آیا نماز باطل می‌شود؟ پاسخ: نماز جمعه باطل نمی‌شود و جایز است مردم کسی را که نماز را با آن‌ها به پایان می‌رساند پیش بیندازند؛ همچنین اگر برای شخص منتصب از سوی امام، چیزی که نماز را باطل می‌کند ـ‌مانند بی‌هوشی، جنون و حدث‌ـ عارض شود مردم کسی را که نماز را با آن‌ها به پایان می‌رساند پیش می‌اندازند. پرسش: آیا کسی را که پیش می‌اندازند باید همان نماز را با آنان کامل کند؟ یا نماز دیگری را از نو آغاز ‌کند؟ و چگونه در حین نماز خواندن او را پیش می‌اندازند؟ پاسخ: شخصی را که مُقدّم می‌کنند همان نماز را با آنان کامل می‌کند و واجب نیست همۀ مردم او را پیش بیندازند بلکه کافی است بعضی از مردم با اشاره کردن به نحوی او را مقدّم کنند.

2- تعداد؛‌ که حداقل پنج نفر است و خودِ امام یکی از آن پنج نفر می‌باشد.

پرسش: اگر در حین خطبه یا پس از آن و پیش از وارد شدن به نماز و آغاز کردن نماز پراکنده شوند حکم چیست؟ پاسخ: واجب بودن نماز جمعه ساقط می‌گردد. پرسش: اگر وارد نماز شوند ـ‌حتی با یک تکبیر‌ـ و پیش از تمام شدن نماز متفرق شوند چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: به پایان رساندن نماز واجب می‌شود حتی اگر یک نفر باقی مانده باشد. پرسش: آیا کودک ممیّز تعداد نفراتی را که نماز جمعه با آن منعقد می‌گردد کامل می‌کند؟ پاسخ: تعداد نفرات با کودک ممیّز کامل نمی‌شود. پرسش: گاهی تعداد نفرات مورد نظر پس از نیمروز ـ‌یعنی در اول وقت‌ـ حاصل نمی‌شود بلکه بعد از دو ساعت پس از زوال درحالی‌که نماز ظهر را در اول وقت خوانده‌اند حاصل می‌شود؛ حال اگر تعداد نفرات کامل شود، آیا واجب است نماز جمعه را تکرار کنند؟ و اگر نماز ظهر را نخوانده باشند چطور؟ پاسخ: اقامۀ نماز جمعه با نبودن امام تعیین شده برای نماز، مستحب است، ولی با وجود امام تعیین شده برای نماز که «امام معصوم» یا «شخص منصوب از سوی امام که برای تعیین امامان جمعه مشخص شده است» او را معرفی کرده باشد اقامۀ نماز جمعه واجب می‌گردد. هنگام زوال [نیمروز] اگر تعداد نفرات و سایر شرایط کامل گردد اقامۀ نماز بر این امام واجب خواهد بود. اگر هنگام زوال تعداد نفرات کامل نشود و او نماز ظهر را به‌جا آورد واجب نیست که پس از آن نماز جمعه را اقامه کند، اما اگر نمازش را پس از نیمروز به تأخیر بیندازد تا تعداد نفرات کامل شود در این صورت تا هنگامی‌که وقت باقی باشد اقامۀ نماز جمعه واجب می‌گردد، و با آگاهی از وجود امام تعیین‌شده برای نماز، حاضر شدن نزد او یا حاضر شدن در مکانی که وی برای اقامۀ نماز جمعه تعیین می‌کند واجب می‌شود و با علم به اقامۀ نماز جمعه، حاضر شدن واجب خواهد بود. پرسش: در صورت کامل نبودن تعداد نفرات آیا بهتر است به امید کامل شدن تعداد نفرات و اقامۀ نماز جمعه مدتی منتظر باشند؟ یا بهتر است نماز ظهر را در اول وقت به‌جا آورند؟ پاسخ: اگر امید به کامل شدن تعداد نفرات وجود داشته باشد منتظر‌ماندن بهتر است.

3- دو خطبه

پرسش: در دو خطبه چه چیزی واجب است؟ پاسخ: در هر یک از دو خطبه این موارد واجب است: حمد خدا، صلوات بر نبی و آل نبی(ص)، موعظه، و قرائت یک سورۀ کوتاه یا یک آیه. پرسش: در خصوص این دو خطبه چه دستوری از ائمۀ هدایت(ع) وارد شده است؟ پاسخ: اهل‌بیت(ع) فرموده‌اند که حمد و ثنای خدا را به‌جا آوَرَد، سپس به تقوای الهی توصیه کند، سوره‌ای کوتاه از قرآن را قرائت کند و بعد بنشیند. سپس برخیزد و حمد الهی و ثنای او را بگوید، بر نبی و آل نبی و ائمۀ مسلمانان صلوات بفرستد و برای مردان و زنان مؤمن درخواست آمرزش کند. پرسش: آیا جایز است دو خطبه را پیش از زوال به‌گونه‌ای بخواند که در پایانِ دو خطبه، خورشید رو به پایین‌رفتن متمایل شود؟ ([27]) پاسخ: جایز است. پرسش: خطبه‌ها را چه زمانی باید بخواند؟ پیش از نماز یا پس از آن؟ پاسخ: واجب است خطبه را پیش از نماز بخواند. اگر نماز را پیش از خطبه بخواند نماز جمعه صحیح نیست. پرسش: آیا واجب است خطیب ایستاده باشد؟ پاسخ: با داشتن توانایی بر ایستادن واجب است خطیب هنگام ایراد خطبه بایستد. پرسش: فاصله‌انداختن بین دو خطبه چه حکمی دارد؟ پاسخ: واجب است بین دو خطبه با اندکی نشستن فاصله بیندازد. پرسش: آیا داشتن طهارت در دو خطبه لازم است؟ پاسخ: در هر دو خطبه داشتن طهارت برای امام واجب است و برای مأمومین واجب نیست. پرسش: اگر در خطبه حدثی بر امام عارض شود چه‌کار می‌کند؟ پاسخ: طهارت می‌گیرد و ادامه می‌دهد؛ یعنی خطبه‌اش را کامل می‌کند. پرسش: اینکه خطیب در خطبه صدایش را بلند کند چه حکمی دارد؟ پاسخ: واجب است صدایش را به حدی بلند کند که حداقل تعداد (یعنی پنج نفر) و بیشتر بشنوند. پرسش: گوش دادن مأمومین به خطبه چه حکمی دارد؟ پاسخ: واجب است. پرسش: صحبت کردن در حین خطبه‌ها چه حکمی دارد؟ و آیا نماز را باطل می‌کند؟ پاسخ: حرام است، اما باطل کنندۀ نماز جمعه نیست. پرسش: آیا لازم است دو خطبه به زبان عربی بیان شوند؟ و حکم شخص عرب که به غیر عرب در نماز جمعه اقتدا می‌کند چیست؟ پاسخ: جایز است که خطبه به زبان بیشتر حاضرین در نماز باشد، ولی حمد الهی و صلوات بر نبی و آل او و قرائت بخشی از قرآن باید به عربی باشد، و بهتر است که خطبه به زبان عربی باشد و برای غیر عرب ترجمه گردد، حتی اگر بیشتر حاضرین عرب نباشند. کسی که عربی را خوب می‌داند جایز است به کسی اقتدا کند که عربی‌اش خوب نیست، ولی بهتر است که خطیب، عربی را به‌خوبی بداند و به عربی خطبه بخواند و این موضوع ارتباطی به قومیت و نژاد ندارد. امامی که عربی را به‌خوبی می‌داند می‌تواند از هر قومیتی باشد. پرسش: آیا جایز است امام‌جمعه هنگام ادای خطبه سلاحی به دست بگیرد؟ پاسخ: تکیه دادن به سلاح مکروه است جز در صورت وجود ترس و احتمال نیاز به سلاح؛ و مستحب است بر عصا، ستون یا میزِ خطابه تکیه کند.

4- به جماعت خوانده می‌شود و به‌صورت انفرادی صحیح نیست

پرسش: اگر خودِ امام (معصوم) حاضر باشد آیا باید او مقدم باشد؟ یا جایز است غیر او مقدم شمرده شود؟ پاسخ: بر او واجب است که حاضر گردد و مقدم شود. پرسش: اگر چیزی مانع شود حکم چیست؟ پاسخ: جایز است کسی را نایب بگیرد (یعنی کسی را نایب خویش قرار دهد تا بر نمازگزاران امامت کند). پرسش: امام‌جمعه چه شرایطی باید داشته باشد؟ پاسخ: کمال عقل، ایمان، عدالت و حلال‌زاده بودن؛ و اگر در بین مأمومین، مرد باشد باید امام نیز مرد باشد. پرسش: آیا جایز است امام‌جمعه یک بنده یا نابینا باشد؟ پاسخ: می‌تواند بنده باشد یا کسی که بیماری پیسی یا جذام داشته باشد یا نابینا باشد. پرسش: آیا شخص گُنگ و لال می‌تواند امامت کند؟ و چگونه برای نمازگزاران خطبه بخواند؟ پاسخ: اگر مأمومین گنگ و لال باشند امام نیز می‌تواند این‌چنین باشد و با اشاره خطبه بخواند و واجب نیست غیر از آن‌ها در آنجا حضور یابند. پرسش: به‌تناسب این مبحث پرسش دیگری را مطرح می‌کنیم: نمازگزار گنگ و لال چگونه نماز جمعۀ مبارک را می‌خواند، درحالی‌که مأمومین نه می‌فهمند و نه خطبه را می‌شنوند؟ و آیا آن‌ها نیاز به کسی که خطبه را با زبان اشاره به آن‌ها بفهماند دارند؟ یا فقط حاضر شدن کافی است و تکلیف شرعی ساقط می‌گردد؟ پاسخ: وجود کسی که خطبه را با اشاره به آن‌ها بفهماند بهتر است ولی واجب نیست.

5- نماز جمعۀ دیگری با فاصلۀ کمتر از 5/5 کیلومتر از آنجا برپا نباشد

پرسش: اگر دو نماز جمعه با فاصلۀ کمتر از این مقدار (5/5 کیلومتر) منعقد گردند حکمشان چیست؟ پاسخ: اگر در یک زمان برقرار شده باشند هر دو با هم باطل می‌شوند. پرسش: اگر یکی پیش از دیگری برقرار شده باشد حکم چیست؟ پاسخ: اگر یکی پیش از دیگری منعقد شده باشد ـ‌حتی به‌اندازۀ یک تکبیرةالاحرام‌ـ نمازی که زودتر شروع شده صحیح است و دیگری باطل می‌گردد. پرسش: اگر مشخص نشود کدام‌یک زودتر شروع شده و ندانیم کدام‌یک زودتر و کدام‌یک دیرتر شروع شده است‌ حکم چیست؟ پاسخ: کسانی که در هر دو نماز جمعه حضور دارند نماز ظهر را دوباره بخوانند.

نماز جمعه بر چه کسانی واجب است

پرسش:

نماز جمعه بر چه کسانی واجب است

؟ پاسخ: در وجوب نماز جمعه هفت شرط باید رعایت ‌شود: تکلیف (یعنی بلوغ، عقل و اختیار)، مرد بودن، آزاد بودن، حاضر بودن (مسافر نبودن)، سالم بودن از «نابینایی، بیماری و معلولیت»، پیرمرد مسن نبودن، و فاصلۀ مکلف از نماز جمعه بیش از 11 کیلومتر نباشد. پرسش: همۀ این کسانی که نماز جمعه بر آن‌ها واجب نیست اگر به خود زحمت دهند و حاضر شوند آیا نماز جمعه بر آن‌ها واجب می‌گردد؟ پاسخ: اگر حاضر شوند نماز جمعه بر آنان واجب می‌شود و با آن‌ها منعقد می‌گردد (یعنی جزو تعداد نفرات مطلوب به شمار می‌روند) به‌استثنای کسی که از تکلیف خارج شود؛ بنابراین اگر نمازگزاران چهار نفر باشند و پیرمرد مسن یا شخص نابینا یا شخصی معلول همراهشان حاضر شود تعداد نفرات کامل می‌گردد و نماز جمعه را به‌جا می‌آورند. پرسش: آیا در مورد زن و بنده اگر حاضر شوند نماز جمعه بر آنان واجب می‌شود و از جملۀ نفراتی که نماز با آنان منعقد می‌گردد محسوب خواهند شد؟ پاسخ: اگر به خود سختی دهند و حضور به هم رسانند نماز جمعه بر آنان واجب می‌گردد، جزو تعداد نفرات مطلوب به شمار می‌روند و نماز جمعه با آنان منعقد می‌گردد. پرسش: شخص معلولی که می‌تواند در نماز جمعه حاضر شود آیا حاضر شدن بر او واجب است؟ پاسخ: حاضر شدن بر او واجب نیست. پرسش: اگر کافر در نماز جمعه حاضر شود آیا نماز جمعۀ او صحیح است؟ پاسخ: گرچه نماز جمعه‌ بر او واجب است اما نماز جمعۀ کافر صحیح نیست و نماز با او منعقد نمی‌گردد. پرسش: آیا نماز جمعه بر حاشیه‌نشینان (بستان‌نشینان، روستاییان و مزرعه‌داران) و صحرانشینان واجب است؟ پاسخ: نماز جمعه همان‌گونه که بر شهرنشینان واجب است بر حاشیه‌نشینان هم با داشتن شروط واجب است، و همچنین بر چادرنشینان ـ‌مانند صحرانشینان‌ـ اگر مقیم باشند واجب است (یعنی ساکن باشند، نه کوچ‌کننده و مسافر). مسائل دیگری در ارتباط با شروط نماز جمعه: پرسش: آیا نماز جمعه بر بنده‌ای که به‌صورت جزئی آزاد شده باشد [به‌طور کامل آزاد نشده باشد] واجب است؟ پاسخ: نماز جمعه بر او واجب نیست. پرسش: اگر مولا با بنده سازش کند (یعنی بگوید: یک روز را آزادی که هر کاری بخواهی انجام دهی و یک روز را باید در خدمت من باشی) آیا نماز جمعه بر او واجب می‌گردد؟ پاسخ: نماز جمعه بر او واجب نمی‌شود حتی در روزی که آزاد است. پرسش: در مورد بندۀ «مکاتب» (بنده‌ای که با مولایش قرار داد کند مالی به او بدهد و آزاد شود) و بندۀ «مدبَّر» (یعنی بنده‌ای که مولایش بگوید پس از وفات من تو آزادی) آیا حضور در نماز جمعه بر این دو واجب است؟ پاسخ: نماز جمعه بر این دو نیز واجب نیست. پرسش: کسی که وجوب نماز جمعه از او ساقط شده باشد (مانند مسافر و بیمار) آیا جایز است نماز ظهر را در اول وقتش بخواند؟ یا باید به تأخیر بیندازد تا نماز جمعه به پایان برسد؟ پاسخ: جایز است چنین کند؛ و واجب نیست نماز ظهر را تا پایان نماز جمعه به تأخیر بیندازد و حتی استحباب هم ندارد، مگر زمانی که گمان کند در نماز جمعه حاضر خواهد شد. پرسش: اگر پس از آن در نماز جمعه حاضر شود حکم چیست؟ پاسخ: بر او واجب می‌شود. پرسش: اگر خورشید از نیمه بگذرد آیا مکلف جایز است درحالی‌که نماز جمعه را نخوانده به سفر برود؟ پاسخ: سفر جایز نیست، زیرا نماز جمعه برای او تعیین و بر او واجب شده است. پرسش: آیا می‌تواند پیش از زوال [نیمروز] به سفر برود؟ پاسخ: پس از طلوع فجر روز جمعه، سفر مکروه است. پرسش: آیا نماز جمعه بر مسافری که در یک شهر، نیت اقامت ده روز یا بیشتر کرده، واجب است؟ پاسخ: نماز جمعه بر او واجب است؛ و همچنین اگر نیت اقامت نکرده و سی روز از اقامتش در یک شهر گذشته باشد. پرسش: اگر امام‌جمعه مسافر باشد آیا جمعۀ او و مأمومینی که نمازشان کامل یا شکسته است صحیح خواهد بود؟ پاسخ: صحیح است. پرسش: حکم اذان دوم در روز جمعه چیست؟ پاسخ: بدعت است.([28]) پرسش: آیا انجام معاملات در روز جمعه حرام است؟ پاسخ: بله؛ بعد از اذان حرام است؛ و اگر معامله کند گناه کرده ولی معامله صحیح است. پرسش: اگر یکی از معامله‌کنندگان از کسانی باشد که حضور در نماز جمعه بر او واجب نیست چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: آن معامله برای او روا و بر دیگری حرام است. پرسش: اگر مأموم ـ‌به‌عنوان‌مثال‌ـ به دلیل ازدحام و شلوغی بسیار نتواند همراه امام در رکعت اول سجده کند حکم چیست؟ پاسخ: اگر بتواند پیش از رکوع (رکوع امام در رکعت دوم) سجده کند و به امام ملحق شود صحیح است و در غیر این صورت (مثل زمانی که بداند انجام دو سجده مانع ملحق شدن به امام قبل از رکوع رکعت دوم می‌گردد) باید صبر کند و منتظر امام شود و به متابعت از امام در دو سجده بسنده کند (زمانی که امام دو سجدۀ رکعت دوم را به‌جا می‌آوَرَد او نیز دو سجدۀ رکعت اول را به‌جا آوَرَد). اگر در این حالت ـ‌از روی جهل یا سهو‌ـ همراه آن دو سجده، دو سجدۀ رکعت دوم را نیت کند آسیبی نمی‌رساند؛ سپس بر‌خیزد و رکعت دوم را تمام ‌کند. پرسش: اگر امام در نماز جمعه، بعد از رکوع، قنوت رکعت دوم را به‌جا آورد و به‌جای اینکه به سجده برود بار دیگر به رکوع برود حکم چیست؟ و اگر نماز او باطل باشد حکم مأمومین در این حالت چه خواهد بود؟ پاسخ: اگر پیش از برخاستن از رکوع متوجه شود برای سجده تکبیر می‌گوید و به زمین می‌رود و سجده می‌کند و نمازش صحیح است، اما اگر متوجه نشود تا اینکه از رکوع برخیزد نماز او و مأمومین باطل می‌شود.

آداب نماز جمعه

پرسش: مستحبات روز جمعه چیست؟ پاسخ: غسل، بیست رکعت نافله: شش رکعت هنگام برآمدن خورشید، 6 رکعت هنگام بالا رفتنش در آسمان، 6 رکعت پیش از نیمروز و 2 رکعت هنگام نیمروز؛ و اگر [همۀ بیست رکعت] نافله را تا پس از زوال (نیمروز) به تأخیر بیندازد جایز است، اما بهتر است نافله را پیش از زوال بخواند. اگر بین دو فریضه (ظهر و عصر یا جمعه و عصر) شش رکعت از نافله را بخواند جایز است. مستحب است نمازگزار برای حضور در مسجد اعظم بر دیگران سبقت بگیرد، و پیش از آن، موی سرش و ناخن و سبیلش را کوتاه کند، دل‌آرام و با وقار باشد، به خود عطر بزند، بهترین لباسش را بپوشد و پیش از حرکت دعا کند. پرسش: آیا ممکن است تعریفی از «برآمدن خورشید» و «بالا رفتن آن» که نافلۀ جمعه در آن هنگام خوانده می‌شود را ـ‌بر حسب ساعت پس از طلوع‌ـ بفرمایید. پاسخ: مدت‌زمان بین طلوع خورشید و نیمروز به سه بخش تقسیم می‌گردد: یک‌سوم اولِ پس از طلوع «برآمدن خورشید»، یک‌سوم بعدی «ارتفاع خورشید»، و یک‌سوم آخر «پیش از زوال» است. پرسش:

آداب نماز جمعه

چیست؟ پاسخ: خطیب جمعه سخنور و بلیغ باشد، بر اقامۀ نمازها در اول وقت مداومت داشته باشد، سخن‌گفتن خطیب در میان خطبه غیر از آنچه مربوط به خطبه است مکروه می‌باشد، مستحب است چه در زمستان و چه در تابستان عمامه به سر ببندد، عبای یمنی بپوشد، بر چیزی (مانند عصا و دیوار) تکیه کند، ابتدا پیش از خطبه به نمازگزاران سلام کند، و پیش از خطبه بنشیند و نباید به‌محض رسیدن، بدون نشستن، خطبه را آغاز نماید. پرسش: در بحث قرائت گفتید که خواندن سورۀ جمعه در رکعت اول نماز جمعه و خواندن سورۀ منافقون در رکعت دوم مستحب است. اگر امام در نماز به‌طور اتفاقی غیر آن دو سوره را آغاز کند چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: اگر از نصف سوره‌ای که در حال خواندنش است رد نشده باشد به سورۀ جمعه و در رکعت دوم به سورۀ منافقون عدول [برگشت] کند، ولی اگر از نصف رد شده باشد همان را کامل ‌کند و سورۀ جمعه یا منافقون را نخواند. اگر سوره‌های کافرون و توحید را آغاز کرده باشد به جمعه یا منافقین عدول نکند. پرسش: در بحث قرائت گفتید که آهسته‌خواندنِ نماز ظهر واجب است. آیا در روز جمعه نیز به همین صورت است؟ پاسخ: جهر (آشکار خواندن) در روز جمعه مستحب است و کسی که نماز ظهر را به‌جا می‌آورد بهتر است آن را در مسجد اعظم بخواند. پرسش: اگر امام‌جمعه از کسانی نباشد که بتوان به آن‌ها اقتدا نمود (مثل کسی که مؤمن به‌حق نیست) آیا جایز است مأموم نمازش را پیش از امام بخواند؟ پاسخ: جایز است مأموم نمازش را پیش از امام به‌جا آورد، و بهتر است همراه او (بدون نیت اقتدا) دو رکعت از نماز ظهر را بخواند و پس از سلام امام، نمازش را تمام کند. *‌ *‌ *

-2- نماز عیدین (فطر و قربان)

نماز عید با حضور امام(ع) و با همان شروطی که در نماز جمعه گفته شد (تعداد نفرات، به جماعت بودن، دو خطبه و رعایت مسافت 5/5 کیلومتر بین دو نماز) واجب می‌شود. احکام مخصوص به نماز عید را با سؤالاتی که در ادامه می‌آید توضیح خواهیم داد: پرسش: نماز عید چه زمانی واجب می‌شود؟ پاسخ: نماز عید با وجود امام(ع) با همان

شرایط نماز جمعه

واجب می‌شود. پرسش: آیا واجب است به جماعت خوانده شود؟ پاسخ: واجب است به‌ جماعت خوانده شود. پرسش: آیا می‌توان در نماز عید شرکت نکرد؟ پاسخ: جایز نیست، مگر اینکه عذری داشته باشد که در این صورت از روی استحباب، جایز است به‌صورت انفرادی خوانده شود. پرسش: اگر شرایط فراهم نشود آیا نماز عید خوانده می‌شود؟ پاسخ: وجوب آن ساقط می‌گردد و ادای آنچه به‌صورت جماعت و چه به‌صورت فرادا‌ مستحب می‌گردد. پرسش: وقت نماز عید چه زمانی است؟ پاسخ: وقتش ما بین طلوع خورشید تا زوال آن است. پرسش: اگر نماز عید از دست برود آیا قضا می‌شود؟ پاسخ: قضا نمی‌شود. پرسش: نماز عید چگونه خوانده می‌شود؟ پاسخ: چگونگی آن به شرح زیر است: نماز عید دو رکعت است، مثل نماز صبح: رکعت اول: برای بستن احرام، هفت تکبیر می‌گوید (تکبیر اول برای آغاز نماز است و بقیه تکبیرهای واجب، پس از آن هستند)، سپس حمد و یک سوره را می‌خواند و بهتر است سورۀ اعلی را بخواند، بعد از قرائت تکبیر می‌گوید و قنوت می‌گیرد و دعایی مرسوم که از اهل‌بیت (ع) وارد شده است را می‌خواند، سپس تکبیر می‌گوید و قنوت می‌گیرد، سپس تکبیر می‌گوید و قنوت می‌گیرد، سپس تکبیر می‌گوید و قنوت می‌گیرد، سپس تکبیر می‌گوید و قنوت می‌گیرد (در مجموع پنج تکبیر و پنج قنوت)، سپس تکبیر می‌گوید و رکوع می‌کند و هنگامی‌که دو سجده کرد برای رکعت دوم برمی‌خیزد. رکعت دوم: حمد و یک سوره می‌خواند و بهتر است سورۀ غاشیه را بخواند، سپس چهار تکبیر می‌گوید و پس از هر تکبیر قنوت می‌گیرد (مثل رکعت اول منتها این بار چهار قنوت می‌گیرد) سپس تکبیر پنجم را برای رکوع می‌گوید و به رکوع می‌رود، سپس دو سجده به‌جا می‌آورد و تشهد و سلام می‌گوید. پس نُه تکبیر، بیشتر از تعداد عادی در سایر نمازهای واجب دارد ـ‌پنج تکبیر در رکعت اول و چهار تکبیر در رکعت دوم‌ـ و سایر تکبیرها (یعنی تکبیرةالاحرام، تکبیرهای شش‌گانه، دو تکبیر برای رکوع در دو رکعت، و تکبیرهای چهارگانۀ سجود در دو رکعت برای رفتن به سجده و برخاستن از سجده) بین نماز عید و سایر فریضه‌ها مشترک است. پرسش: سنت‌ها و آداب نماز عید چیست؟ پاسخ: سنت‌های این نماز: 1- نماز را در صحرا بخوانند؛ جز شهر مکه که مستحب است در مسجدالحرام خوانده شود. 2- سجده بر زمین. 3- مؤذن سه بار بگوید: «الصلاة»؛ زیرا نمازهای غیر از نمازهای یومیۀ پنج‌گانه اذان ندارند. 4- امام، پابرهنه، پیاده، دل‌آرام و باوقار، درحالی‌که خدای سبحان را یاد می‌کند [از خانه‌اش] بیرون بیاید. 5- قبل از بیرون آمدن برای نماز فطر چیزی بخورد و پس از بازگشتن از نماز نیز از آنچه قربانی شده است چیزی بخورد. 6- در عید فطر پس از چهار نماز تکبیر بگوید که اولینش نماز مغرب شب عید فطر و آخرینش نماز عید است؛ و کسی که در روز عید قربان در منا باشد پس از پانزده نماز تکبیر می‌گوید که اولینش نماز ظهر روز قربانی‌کردن است؛ و کسی که در شهرها باشد پس از ده نماز تکبیر می‌گوید و تکبیر به این شکل است: «الله‌اکبر الله‌اکبر، لا اِلهَ اِلّا الله و الله‌اکبر، و الحَمدُ لِلهِ عَلَی ما هَدانا و لَهُ الشُّکرُ عَلَی ما اَولانا» و در عید قربان اضافه می‌کند: «و رَزَقَنا مِن بَهِیمَةِ الاَنعامِ». 7- بیرون رفتن با سلاح کراهت دارد. 8- نافله بخواند؛ یعنی قبل از نماز عید یا پس از آن، نماز مستحبی بخواند جز در مسجدالنبی (ص) در مدینه که چنین شخصی پس از نماز و پیش از خارج شدن از مسجد دو رکعت مستحبی می‌خواند. برخی از مسائل مرتبط با نماز عید: پرسش: حکم تکبیرهای اضافه شده و قنوت نماز عید چیست؟ پاسخ: تکبیرهای اضافه شده در نماز عید و قنوت واجب هستند. پرسش: آیا در قنوت لفظ معینی گفته می‌شود؟ پاسخ: لفظ معینی برای قنوت وجود ندارد و می‌تواند هر‌چه بخواهد دعا کند و بهتر است بگوید: «اَشهَدُ اَن لا اِلهَ اِلّا الله وَحدَهُ لا شَرِیک لَهُ، و اَشهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ و رَسُولُهُ، و اَشهَدُ اَنَّ عَلِیاً و الاَئِمَةَ مِن وُلدِهِ حُجَجُ اللهِ، و اَشهَدُ اَنَّ المَهدِی و المَهدِیینَ مِن وُلدِهِ حُجَجُ اللهِ، اللَّهُمَّ أَنْتَ أَهْلُ الْکبْرِیاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ أَهْلُ الْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ وَ أَهْلُ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أَهْلُ التَّقْوَى وَ الْمَغْفِرَةِ أَسْأَلُک فی هَذَا الْیوْمِ الَّذِی جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمِینَ عِیداً وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ ذُخْراً وَ شَرَفاً وَ کرَامَةً وَ مَزِیداً أَنْ تُصَلِّی عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کاَفضَلِ مَا صَلَّیتَ عَلَی عَبدٍ مِن عِبَادِک، وَ صَلِّ عَلَی مَلائِکتِک و رُسُلِک، و اغفِر لِلمُومِنینَ و المُومِناتِ، الاَحیاءِ مِنهُم و الاَموَات، اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک من خَیرِ مَا سَأَلَک عِبَادُک المرسلونَ، وَ أَعُوذُ بِک مِن شرِّ ما عاذ مِنْهُ عِبَادُک المرسلونَ». پرسش: اگر نماز عید و جمعه در یک روز واقع شوند آیا هر دو را می‌خوانند؟ پاسخ: کسی که در نماز عید حاضر شود حضور در نماز جمعه برایش اختیاری است و بر امام واجب است این مطلب را در خطبه‌اش به مردم اعلام کند. پرسش: آیا دو خطبۀ نماز عید پیش از نماز است یا پس از آن؟ پاسخ: دو خطبۀ نماز عید فطر و قربان پس از نماز هستند و جلو انداختن آن قبل از نماز بدعت است. پرسش: آیا گوش‌دادن به خطبه‌ها همانند نماز جمعه واجب است؟ پاسخ: بله؛ گوش دادن به خطبه‌ها واجب است. پرسش: گفتید مستحب است نماز عید در صحرا خوانده شود؛ حال آیا منبر مسجد جامع به مکانی که در آنجا نماز خوانده می‌شود منتقل می‌گردد؟ پاسخ: منبر مسجد جامع منتقل نمی‌شود بلکه مستحب است به‌جای آن در صحرا چیزی شبیه منبر از گِل ساخته شود. پرسش: رفتن به سفر در روز عید هنگام طلوع خورشید برای کسی که نماز بر او واجب است (یعنی مکلف، مرد، آزاد، حاضر، سالم از بیماری و... که شروط وجوب نماز را داشته باشد) چه حکمی دارد؟ پاسخ: رفتن به سفر بر او حرام است تا وقتی‌که نماز عید را بخواند. پرسش: اگر پس از فجر و پیش از طلوع خورشید سفر کند آیا باز هم همین حکم را دارد؟ پاسخ: خارج شدنش بعد از فجر و پیش از طلوع خورشید جایز، اما مکروه است. ***

-3- نماز کسوف (آیات)

یکی از نمازهای واجب، نماز آیات است که با کسوف، خسوف، زلزله و سایر آیات آسمانیِ ترسناک ـ‌مثل باد سیاه و مانند آن‌ـ واجب می‌گردد. بیان چگونگی و احکام متعلق به آن با مطالعۀ پرسش‌ها و پاسخ‌های زیر روشن خواهد شد: پرسش: نماز آیات چه زمانی واجب می‌شود؟ پاسخ: نماز آیات با کسوف خورشید، خسوف ماه و زلزله، و با سایر نشانه‌های ترسناک آسمانی ـ‌مثل باد سیاه و غیره ‌ـ نیز واجب می‌گردد. پرسش: گاهی برخی پدیده‌ها، مثل سیل و صاعقه، روی می‌دهد که برای برخی از مردم ترسناک است و برای برخی دیگر ترسناک نیست؛ آیا نماز آیات با این پدیده‌ها واجب می‌شود؟ پاسخ: اینکه از نظر بیشتر مؤمنان ترسناک باشد به اعتبار اینکه نشانۀ عذاب یا بر حذر داشتن اهل زمین است؛ پس این مسئله فقط به دلیل ترسناک‌بودنش نیست، بلکه به جهت ترس مرتبط با آسمان است (یعنی مرتبط با اهل آسمان و کارگزاران خداوند سبحان و متعال). پرسش: وقت نماز آیات چه زمانی است؟ پاسخ: وقت آن با توجه به آیات مختلف، متفاوت است. پرسش: اگر آیۀ واقع‌شده، کسوف باشد وقت نماز آیات چه زمانی است؟ پاسخ: وقت نماز آیات در کسوف، از ابتدای کسوف تا پایان آن است. این حکم برای زمانی است که مدت کسوف برای ادای نماز آیات کافی باشد و اگر مدت کسوف به‌اندازۀ خواندن نماز نباشد نماز واجب نیست. پرسش: اگر آیۀ واقع‌شده، باد و نشانه‌های ترسناک آسمانی باشد وقت نماز آیات چه زمانی است؟ پاسخ: همان وقتی‌که در مورد کسوف گفتیم؛ به این معنا که وقتش از ابتدای نشانه شروع می‌شود و تا زمان پایان آن ادامه دارد و اگر مدت آیه برای ادای نماز کافی نباشد نماز واجب نمی‌شود. پرسش: اگر نشانۀ واقع‌شده، زلزله باشد وقت نماز آیات چه زمانی است؟ پاسخ: با وقوع زلزله ـ‌حتی اگر طول نکشد‌ـ نماز واجب می‌شود و نمازگزار حتی پس از ساکن‌شدن زلزله نماز آیات را باید به نیت ادا به‌جا آورد. پرسش: کسی که تا پایان کسوف یا آیه، از آن مطلع نشود، آیا باید قضا کند؟ پاسخ: قضا‌کردن بر او واجب نیست، مگر اینکه تمام قرص خورشید (یا ماه) تاریک شده باشد که این حکم در مورد کسوف (و خسوف) است و قضا کردن در غیر از این مورد، واجب نیست. پرسش: اگر متوجه نشانۀ واقع‌شده گردد و در انجام نماز کوتاهی یا آن را فراموش کند، آیا باید قضا کند؟ پاسخ: قضا‌کردن در همۀ آیات (کسوف یا سایر آیات) واجب است. پرسش: اگر با استفاده از روش‌های علمی بداند فردا کسوف خواهد شد و فردا فراموش کند و غفلت بورزد تا کسوف تمام شود ـ‌و این کسوف جزئی باشد‌ـ و سپس یادش بیاید، آیا دانش قبلی‌اش به کسوف پیش از واقع‌شدن آن، قضا کردن نماز آیات را واجب می‌کند؟ پاسخ: قضا بر او واجب است. پرسش: آیا خواندن نماز آیات برای کسی که در وقوع نشانه شک داشته باشد جایز است؟ پاسخ: جایز است. پرسش: نماز آیات را چگونه باید خواند؟ پاسخ: چگونگی نماز آیات: دو رکعت است مانند نماز صبح و به دو روش خوانده می‌شود: روش اول: تکبیرهای هفت‌گانه را بگوید (اولی تکبیرةالاحرام است و سپس شش تکبیر واجب دیگر) سپس حمد و یک سوره را قرائت ‌کند، سپس تکبیر بگوید و به رکوع برود سپس برخیزد و حمد را برای بار دوم به همراه سوره بخواند، سپس تکبیر بگوید و به رکوع برود و سپس برخیزد، و به همین ترتیب تا پنج مرتبه انجام دهد؛ سپس از رکوع پنجم بر‌خیزد، تکبیر بگوید و به سجده برود و دو سجده به‌جا آورد، سپس برای رکعت دوم بر‌خیزد و همان کارهای رکعت اول را انجام ‌دهد و پس از دو سجده، تشهد و سلام بگوید. روش دوم: تکبیرهای هفت‌گانه را بگوید، سپس حمد و یک آیه از یک سوره را بخواند، سپس تکبیر بگوید و رکوع ‌کند، سپس برخیزد و آیۀ دوم از همان سوره را بخواند، سپس تکبیر بگوید و رکوع ‌کند، سپس بر‌خیزد و به همین ترتیب تا پنج مرتبه ادامه ‌دهد؛ سپس بعد از رکوع پنجم تکبیر بگوید و به سجده برود و دو سجده به‌جا ‌آورد؛ سپس برای رکعت دوم بر‌خیزد و مثل رکعت اول انجام ‌دهد و پس از دو سجده، تشهد و سلام بگوید. مثالی برای روش دوم: بعد از تکبیرها حمد و «بسم الله الرحمن الرحیم»ِ سورۀ توحید را بخواند، تکبیر بگوید و رکوع ‌کند، از رکوع بر‌خیزد و بخواند «قل هو الله احد» سپس تکبیر بگوید و رکوع ‌کند، از رکوع بر‌خیزد و بخواند «الله الصمد» سپس تکبیر بگوید و رکوع ‌کند، بر‌خیزد و بخواند «لم یلد و لم یولد» سپس تکبیر بگوید و رکوع کند، سپس بر‌خیزد و بخواند «و لم یکن له کفوا احد» سپس تکبیر بگوید و رکوع کند، که مجموعاً پنج رکوع می‌شود؛ پس از برخاستن از رکوع پنجم، برای سجده تکبیر بگوید و دو سجده ‌کند. در رکعت دوم نیز همانند رکعت اول انجام ‌دهد و تشهد و سلام بگوید. پرسش: آیا بر مکلف واجب است که در نماز آیات فقط سوره‌هایی را که دارای پنج آیه هستند انتخاب کند تا آن را در هر رکعت بر پنج رکوع تقسیم کند؟ و اگر سوره کمتر یا بیشتر از پنج آیه بود چگونه توزیع ‌نماید؟ پاسخ: انتخاب سوره‌ای که دارای پنج آیه باشد واجب نیست؛ و نیز واجب نیست که سوره را بر تعداد رکوع‌ها تقسیم کند بلکه می‌تواند در هر رکوع یک سوره بخواند (اگر نماز آیات را به روش اول می‌خواند) و می‌تواند سوره را بر دو یا سه یا پنج رکوع تقسیم کند (اگر نماز آیات را به روش دوم می‌خواند). پرسش: اگر مکلف در نماز آیات، حمد و یک یا چند آیه از سوره را بخواند و رکوع کند و سپس قرائت سوره را کامل کند و رکوع کند، آیا پس از برخاستن از رکوع باید حمد و سوره بخواند یا می‌تواند سوره یا چند آیه از سوره را بخواند و دوباره رکوع کند؟ پاسخ: پس از اتمام سوره در رکوع دوم (همان‌طور که در سؤال مطرح کردید) می‌تواند پیش از رکوع سوم حمد و سورۀ کاملی بخواند یا حمد و بخشی از سوره را بخواند و در بقیۀ رکوع‌ها سوره را تمام کند. پرسش: کسی که در نماز آیات، حمد و یک سورۀ کامل می‌خواند و رکوع می‌کند آیا لازم است پیش از رکوع دوم نیز حمد و یک سورۀ کامل بخواند؟ یا خواندن حمد و یک آیه از سوره و سپس کامل کردن بقیۀ سوره در رکوع‌های بعدی کافی خواهد بود؟ پاسخ: جایز است در رکوع دوم حمد و یک سوره بخواند؛ همچنین جایز است حمد و بخشی از سوره را بخواند و در بقیۀ رکوع‌ها آن را به پایان برساند. پرسش: برای روشن‌شدن بیشتر مطلب: روشن شد که برای نماز آیات دو روش وجود دارد. سؤال این است که آیا می‌تواند دو روش را در یک رکعت ترکیب کند؟ یا کسی که نماز را با یک روش شروع می‌کند باید نماز را حتماً به همان روش به پایان برساند؟ پاسخ: جایز است دو روش را با هم ترکیب کند. پرسش: کسی که در تعداد رکوع‌های نماز آیات شک کند حکمش چیست؟ پاسخ: بنا بر کمتر می‌گذارد و رکوع‌ها را به پایان می‌رساند و پس از نماز،

دو سجدۀ سهو

انجام می‌دهد. پرسش: آیا واجب است نماز آیات را به جماعت بخوانند؟ پاسخ: مستحب است به جماعت خوانده شود. پرسش: برخی از مستحبات نماز آیات را لطفاً بفرمایید. پاسخ: در نماز آیات مستحب است: نماز را به مقدار زمان کسوف طول دهند (اگر زمان کسوف طولانی باشد، به‌عنوان‌مثال یک سورۀ طولانی انتخاب کنند)، و اگر پیش از پایان نشانه، نماز را تمام کند مجدداً آن را تکرار کند. مستحب است رکوع را به‌اندازۀ زمان قرائت طول دهد (اگر در قرائت، حمد و توحید را خوانده است رکوع را به مقدار خواندن این دو سوره طول دهد) و در صورت داشتن وقت زیاد سوره‌های طولانی را قرائت کند و پس از برخاستن از رکوع تکبیر بگوید، مگر در رکوع پنجم و دهم که در آن دو می‌گوید «سمع‌الله لمن حمده» و پنج بار قنوت بگیرد. پرسش: آیا پنج قنوت را بر دو رکعت تقسیم می‌کند؟ یا باید در هر رکعت پنج قنوت می‌گیرد؟ پاسخ: بر دو رکعت تقسیم می‌کند؛ مثلاً این‌گونه تقسیم می‌کند: پیش از رکوع دوم و چهارم (که در رکعت اول هستند) و پیش از رکوع ششم و هشتم و دهم (که در رکعت دوم هستند). چند مسئلۀ دیگر از احکام مربوط به نماز آیات: پرسش: اگر کسوف در وقت فریضۀ فعلی اتفاق بیفتد کدام‌یک اولویت دارد؟ پاسخ: تا هنگامی‌که وقت فریضۀ فعلی تنگ نگردد در انجامِ هرکدام که بخواهد مخیّر است. اگر وقت فریضۀ فعلی تنگ شود، فریضۀ فعلی اولویت خواهد داشت. پرسش: اگر خسوف ماه در وقت نافلۀ شب اتفاق بیفتد کدام‌یک اولویت دارد؟ پاسخ: [نماز] کسوف بر نماز شب اولویت دارد، حتی اگر خواندن آن مستلزم خروج از وقت نافله باشد؛ و سپس نافله را قضا ‌کند. پرسش: آیا جایز است نماز کسوف را سوار بر مرکب یا در حال پیاده‌روی بخواند؟ پاسخ: اگر مجبور به این کار باشد جایز است. ***

-4- نماز بر مردگان

این مبحث در احکام مردگان در بحث طهارت بیان شد. می‌توانید به آنجا مراجعه نمایید.

-5- نمازهای سفارش‌شده

نمازهای سفارش شده: نمازهای مستحبی است که بر دو نوع می‌باشد: اول: نافله‌های یومیه که پیش‌تر بیان کردیم. دوم: سایر نمازهایی که شریعت به آن‌ها تشویق و ترغیب فرموده که به دو بخش تقسیم می‌شوند: الف- آنچه وقت معینی ندارد. این نمازها بسیارند و پنج مورد از این نمازها که اهمیت [بیشتری] دارند عبارت‌اند از: «نماز طلب باران، نماز استخاره، نماز حاجت، نماز شکر و نماز زیارت». ب- آنچه وقت معینی دارد که این نمازها نیز بسیارند. پنج مورد از این نمازها عبارت‌اند از: «نافلۀ ماه رمضان، نماز شب فطر، نماز روز غدیر، نماز شب نیمۀ شعبان و نماز روز و شب مبعث». مبحث مربوط به هر دو بخش و احکام آن به شرح زیر می‌باشد:

نمازهای سفارش‌شده‌ای که وقت معینی ندارند

در این بخش به احکام پنج مورد از این نمازها خواهیم پرداخت. با نماز طلب باران شروع می‌کنیم:

1- نماز طلب باران

پرسش: نماز طلب باران چه هنگامی مستحب می‌شود؟ پاسخ: زمانی که آب رودها فرو بنشیند و باران نبارد، نماز طلب باران مستحب می‌شود. پرسش: چگونه خوانده می‌شود؟ پاسخ: کیفیتش مانند نماز عید است با این تفاوت که در قنوت‌های نماز طلب باران برای طلب عطوفت خدای سبحان و [طلب] رحمت برای فرستادن باران، دعا می‌شود و این دعا به‌جای دعای معروف «اللهم اهل الکبریاء و العظمة... » خوانده می‌شود، و می‌تواند هر دعایی را که می‌خواهد بخواند و در غیر این صورت دعاهایی را که در روایات اهل‌بیت(ع) نقل شده است می‌خواند. پرسش: مستحبات نماز طلب باران چیست؟ پاسخ: سنت‌های نماز طلب باران: مردم سه روز روزه بگیرند و در روز سوم از شهر بیرون بروند. مستحب است روز سوم را دوشنبه و اگر نشد جمعه قرار دهند. با پای برهنه و با دلی آرام و با وقار به صحرا بروند و در مسجد نماز نخوانند. پیرمردان و زنان سالخورده و کودکان را با خود ببرند ولی ذمی‌ها (مانند یهودی و نصرانی) را نبرند و کودکان را از مادرانشان جدا کنند. هنگامی‌که امام از نماز فارغ شد عبای خود را پشت‌ورو کند (یعنی سمت راست عبا را بر دوش چپ و سمت چپ عبا را بر دوش راست خود بیندازد و آن را پشت‌ورو کند) سپس رو به قبله کند و صد تکبیر با صدای بلند بگوید و صد تسبیح با صدای بلند به سمت راست بگوید و صد تهلیل با صدای بلند به سمت چپ بگوید، رو به مردم کند و خدا را صد بار حمد بگوید، و مردم در همۀ این موارد از او پیروی کنند. سپس خطبه بخواند و بسیار گریه و زاری کند، و اگر استجابت دعا به تأخیر افتاد چندین بار به خارج از شهر بروند تا اینکه رحمت خدا شامل حالشان گردد. پرسش: آیا این نماز فقط هنگام کم‌بارانی خوانده می‌شود؟ پاسخ: همان‌گونه که این نماز در مواقع کم بودن باران جایز است هنگام خشک شدن چشمه‌ها و چاه‌ها نیز جایز می‌باشد.

2- نماز استخاره

پرسش: نماز استخاره چگونه خوانده می‌شود؟ پاسخ: نماز استخاره مانند نماز صبح دو رکعت است و به نیت استخاره (طلب خیر) خوانده می‌شود. اباعبدالله‌(ع) فرموده است: «دو رکعت نماز بخوان و از خدا طلب خیر کن. قسم به خدا که هیچ مسلمانی از خدا طلب خیر نکند جز اینکه خداوند قطعاً به او خیر دهد».([29]) و از آن حضرت(ع) نقل شده است: یکی از اصحاب آن حضرت سؤال کرد که اگر حادثه‌ای رخ دهد و کسی را برای مشورت نیابد باید چه‌کار کند؟ حضرت فرمود: «با پروردگارت مشورت کن». عرض کرد: چگونه؟ حضرت فرمود: «حاجتت را در درون خود نیت کن. سپس دو برگه بنویس؛ روی یکی «نه» و روی دیگری «آری»، و آن دو را در دو گلولۀ گِلین قرار بده. سپس دو رکعت نماز بخوان و آن دو را زیر خود قرار بده و بگو: «یا اللهُ إِنِّی أُشَاوِرُک فِی أَمْرِی هَذَا وَ أَنْتَ خَیرُ مُسْتَشَارٍ وَ مُشِیرٍ فَأَشِرْ عَلَی بِمَا فِیهِ صَلَاحٌ وَ حُسْنُ عَاقِبَة» (خداوندا! من در این کارم از تو مشورت می‌خواهم که تو بهترین مشورت‌شونده‌ و بهترین اشاره‌کننده‌ای؛ پس مصلحت و عاقبت نیکو را به من اشاره فرما؛ سپس دستت را وارد آن کن. اگر در آن بلی بود، انجام بده و اگر در آن خیر بود، انجام نده. این‌گونه با پروردگارت مشورت کن».([30])

3- نماز حاجت

پرسش: نماز حاجت چگونه خوانده می‌شود؟ پاسخ: مانند نماز صبح است و به نیت حاجت خوانده می‌شود. انواع فراوانی دارد؛ از جمله، آنچه از امام صادق‌(ع) روایت شده است: «وقتی حاجتی را بخواهی دو رکعت نماز بخوان و بر محمد و آل محمد سلام‌وصلوات بفرست تا حاجت‌روا گردی».([31])

4- نماز شکر

پرسش: نماز شکر چگونه خوانده می‌شود؟ پاسخ: مانند نماز صبح به نیت شکر به‌جا آورده می‌شود و چگونگی‌اش از اهل‌بیت(ع) وارد شده است؛ از جمله آنچه از امام صادق(ع) وارد شده است:‌ «آن حضرت دربارۀ نماز شکر فرمودند: وقتی خداوند به تو نعمتی عطا فرمود، دو رکعت نماز بخوان و در رکعت اول فاتحة‌الکتاب و «قل هو الله احد» و در رکعت دوم فاتحة‌الکتاب و «قل یا ایها الکافرون» را بخوان، و در رکوع و سجود رکعت اول بگو «الحَمدُ لِلهِ شُکراً شُکراً و حَمداً» و در رکوع و سجود رکعت دوم بگو: «الحَمد ُلِله اَّلذِی استَجَابَ دُعَائِی و اَعطَانِی مَسألَتِی».([32])

5- نماز زیارت (زیارت نبی و اهل‌بیت پاکش(ع))

پرسش: این نماز چگونه خوانده می‌شود؟ پاسخ: این نماز هم دو رکعت است مانند نماز صبح به نیت زیارت.

-نمازهای سفارش شده‌ای که وقت معینی دارند

: گفتیم این نمازها بسیارند و ما تنها به پنج مورد خواهیم پرداخت. با «نماز نافلۀ ماه رمضان» آغاز می‌کنیم.

1- نافلۀ ماه رمضان

پرسش: نافلۀ رمضان چیست؟ پاسخ: نافلۀ ماه رمضان هزار رکعت است که علاوه بر نافله‌های مربوط به شبانه‌روز (یومیه) خوانده می‌شوند و در هر شب بیست رکعت است: هشت رکعت بعد از نماز مغرب و دوازده رکعت بعد از نماز عشا، که مجموع آنچه در بیست روز می‌خواند، 400 رکعت می‌شود. در هر شب از ده شب آخر، سی رکعت به ترتیب گفته‌شده (یعنی پس از نماز مغرب و عشا: 12 رکعت بعد از مغرب و 16 رکعت بعد از نماز عشا) خوانده می‌شود که مجموع نافله‌های ده روز آخر 300 رکعت خواهد بود. در شب‌های اِفراد سه‌گانه (یعنی 19 و 21 و 23) در هر شب صد رکعت دیگر افزوده می‌شود و به‌این‌ترتیب مجموع نافله‌های ماه رمضان در مجموع برابر با هزار رکعت خواهد شد. البته نباید فراموش کرد که با توضیحات بالا مجموع نافله‌هایی که در شب نوزدهم می‌خواند برابر با 120 رکعت است (100 رکعت + 20 رکعتی که در هر شب از بیست روز اول خوانده می‌شود) و مجموع آنچه در هر‌یک از شب‌های 21 یا 23 می‌خواند مساوی با 130 رکعت است (100 رکعت + 30 رکعتی که در هر شب از ده شب آخر خوانده می‌شود). اگر در شب‌های سه‌گانۀ فوق تنها صد رکعت بخواند (و همراه آن بیست رکعت شبِ 19 یا سی رکعت شبِ 21 و 23 را نخواند) 80 رکعت باقی می‌ماند (20+30+30) که در این صورت در هر جمعه، ده رکعت از نماز علی و فاطمه و جعفر(ع) را بخواند (که با فرض وجود 4 جمعه در ماه رمضان در مجموع 40 رکعت خواهد شد) و در جمعۀ آخر ماه، بیست رکعت از نماز علی(ع) و در شب همان جمعه، بیست رکعت از نماز فاطمه(ع) را بخواند. نماز امیرالمؤمنین(ع) چهار رکعت است، با دو تشهد و دو سلام که در هر رکعت یک بار حمد و پنجاه بار «قل هو الله احد» خوانده می‌شود. نماز فاطمه(ع) دو رکعت است که در رکعت اول یک مرتبه حمد و صد مرتبه قدر و در رکعت دوم یک مرتبه حمد و صد مرتبه توحید خوانده می‌شود. نماز جعفر(ع) چهار رکعت، با دو سلام است که در رکعت اول یک مرتبه حمد و یک مرتبه «اذا زلزلت» بخواند و سپس 15 مرتبه بگوید: «سبحان‌الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله‌اکبر»، سپس رکوع کند و آن را 10 مرتبه بگوید و پس از برخاستن از رکوع نیز 10 مرتبه آن را بخواند و همچنین در سجده و پس از برخاستن از سجده و در سجدۀ دوم و پس از برخاستن از سجدۀ دوم نیز آن را 10 مرتبه تکرار ‌کند؛ پس این ذکر در مجموع در هر رکعت هفتادوپنج مرتبه خوانده می‌شود. در رکعت دوم «و العادیات» و در رکعت سوم «اذا جاء نصرالله و الفتح» و در رکعت چهارم «قل هو الله احد» را بخواند. مستحب است در سجدۀ آخر دعای مخصوص آن را بخواند.

2- نماز شب فطر

پرسش: نماز شب فطر چیست؟ پاسخ: نماز شب فطر دو رکعت است که در رکعت اول یک مرتبه حمد و هزار مرتبه «قل هو الله احد» و در رکعت دوم یک مرتبه حمد و یک مرتبه «قل هو الله احد» خوانده می‌شود.

3- نماز روز غدیر

که در روز هجدهم ذی‌حجه نیم ساعت پیش از نیمروز خوانده می‌شود. پرسش: نماز روز غدیر چگونه است؟ پاسخ: دو رکعت است که در هر رکعت حمد و ده مرتبه «قل هو الله احد»، ده مرتبه «انا انزلناه فی لیلة القدر» و ده مرتبه «آیةالکرسی» خوانده می‌شود و پس از آن دعایی خوانده می‌شود که در کتاب‌های ادعیه موجود است.

4- نماز نیمۀ شعبان

پرسش: نماز نیمۀ شعبان چگونه خوانده می‌شود؟ پاسخ: چهار رکعت است که در هر رکعت یک مرتبه حمد و صد مرتبه توحید خوانده می‌شود؛ و وقت آن پس از عشا تا اول فجر است.

5- نماز شب و روز مبعث

پرسش: نماز شب مبعث چگونه است؟ پاسخ: دوازده رکعت است که در هر رکعت حمد و مُعوَّذَتین و چهار مرتبه توحید و پس از آن دعای منقول در کتاب‌های ادعیه خوانده می‌شود. پرسش: آیا انسان می‌تواند این نمازهای مستحب را نشسته یا ایستاده بخواند؟ پاسخ: می‌تواند همۀ نافله‌ها را نشسته بخواند ولی ایستاده خواندن بهتر است. پرسش: آیا یک رکعت نشسته معادل یک رکعت ایستاده است؟ پاسخ: بهتر است دو رکعت نشسته را معادل یک رکعت ایستاده به‌حساب آورد. ***

-(5) خلل واقع شده در نماز

خللی که در نماز واقع می‌شود بر سه نوع است: یا از روی عمد است، یا از روی سهو و یا از روی شک؛ و احکام برطرف‌کردن آن‌ها هرکدام برحسب نوعش متفاوت است و این مبحث درصدد روشن‌کردن این موارد می‌باشد؛ ان‌شاءالله تعالی.

1- حالت عمدی

پرسش: کسی که عمداً به چیزی از واجبات نماز خلل وارد کند حکمش چیست؟ پاسخ: کسی که عمداً به چیزی از واجبات نماز خلل وارد کند، نمازش را باطل کرده است؛ و تفاوتی نمی‌کند آنچه در آن خلل وارد کرده است از شروط نماز باشد (مثل طهارت و رو به قبله بودن) یا جزئی از نماز باشد (مثل قرائت و سجده) یا چگونگی باشد (مثل سجده بر سجده‌گاه‌های هفت‌گانه) یا از موارد ترک گفتنی باشد (مثل حرف زدن با دو حرف و قهقهه). پرسش: حکم کسی که عمداً یکی از واجبات نماز یا واجبی را که نمی‌داند واجب است ترک کند حکمش چیست؟ پاسخ: نمازش باطل می‌شود جز در مورد جهر و اخفات (بلند خواندن و آهسته خواندن) در جایگاه خودشان؛ کسی که در جای آهسته خواندن، به‌عمد بلند بخواند یا در جای جهر به‌عمد اخفات کند درحالی‌که حکم آن را ندانسته باشد نمازش باطل نمی‌شود. پرسش: اگر از غصبی بودن لباس یا مکان یا از نجس بودن لباس یا بدن یا محل سجده اطلاعی نداشته باشد آیا نمازش را تکرار ‌می‌کند؟ پاسخ: تکرار نمی‌کند. مسائل دیگری در بحث خلل عمدی در واجبات نماز: پرسش: اگر با آب غصبی وضو بگیرد حکم نمازش چیست؟ پاسخ: اگر از غصبی‌بودن آب آگاهی داشته باشد باید طهارت و نمازش را تکرار کند، ولی اگر اطلاعی نداشته باشد تکرار نمی‌کند. پرسش: اگر از اینکه پوست و چرم [که پوشیده] از مردار است اطلاع نداشته باشد آیا باید نمازش را تکرار کند؟ پاسخ: اگر پوست در اختیار مسلمان باشد یا آن را از بازار مسلمانان خریده باشد نماز را تکرار نمی‌کند، اما اگر آن را از غیرمسلمان بگیرد یا آن را پیدا کند (و نداند که در دست مسلمان بوده یا از بازار مسلمین خریداری شده است) نمازش را تکرار ‌کند. پرسش: اگر نداند که جنس پوست از چیزی است که می‌توان در آن نماز خواند [یا نه] و بااین‌حال نماز بخواند حکم نمازش چیست؟ پاسخ: باید نماز را تکرار کند.

2- حالت سهوی

پرسش: کسی که در نماز، سهواً به یک واجب رکنی خلل وارد کند حکمش چیست؟ پاسخ: اگر سهواً به یک رکن خلل وارد کند باید نمازش را تکرار کند، مانند کسی که به قیام خلل وارد کند و نیت کند، یا کسی که به نیت خلل وارد کند و تکبیر بگوید، یا به تکبیر خلل وارد و قرائت کند، یا به رکوع خلل وارد و سجده کند، یا به دو سجده خلل وارد و بعداً (یعنی در رکعت بعدی) رکوع نماید. پرسش: اگر در نماز، یک رکعت یا یک رکوع یا دو سجده اضافه کند حکمش چیست؟ پاسخ: نمازش را تکرار ‌کند و فرقی نمی‌کند که این اضافه کردن سهوی بوده باشد یا عمدی. پرسش: اگر در رکوع شک کند و رکوع نماید سپس یادش بیاید که قبلاً رکوع کرده بوده است حکم نمازش چیست؟ پاسخ: نمازش باطل می‌شود. پرسش: اگر در نماز یک رکعت کم کند و پس از نماز یادش بیاید حکمش چیست؟ پاسخ: اگر قبل از انجام چیزی که نماز را باطل می‌کند یادش بیاید نمازش را به‌صورت کامل به پایان برساند و فرقی نمی‌کند که نمازش دورکعتی باشد یا سه رکعتی یا چهار رکعتی، ولی اگر این یادآوری پس از انجام چیزی باشد که سهوی یا عمدی‌بودنش نماز را باطل می‌کند نمازش را تکرار ‌کند؛ و اگر موردی باشد که عمدی‌‌بودنش (نه سهوی بودنش) نماز را باطل می‌کند ـ‌مثل حرف زدن‌ـ نمازش را به پایان برساند و لازم است

دو سجدۀ سهو

به‌جا آورد. پرسش: اگر سلام را ترک کند سپس درحالی‌که یکی از مبطلات نماز را انجام داده است یادش بیاید حکمش چیست؟ پاسخ: وقتی یادش بیاید سلام می‌دهد و نمازش صحیح است حتی اگر کاری انجام داده باشد که ـ‌چه عمدی و چه سهوی‌ـ انجام‌دادنش نماز را باطل می‌کند. پرسش: اگر دو سجده را ترک کند و نداند آیا هر دو سجده از یک رکعت هستند یا از دو رکعت، حکم نمازش چیست؟ پاسخ: نماز را تکرار ‌کند. پرسش: اگر بداند که هر دو سجدۀ ترک شده از دو رکعت هستند ولی نداند از کدام رکعت‌ها ـ‌ مثل وقتی‌که بداند دو سجده از نماز عشا را ترک کرده که هر سجده مربوط به یک رکعت جداگانه است ولی نداند آیا مربوط به دو رکعت اول هستند، یا رکعت سوم و چهارم، یا رکعت اول و سوم و ...‌ـ حکمش چیست؟ پاسخ: نماز را تکرار نمی‌کند و پس از نماز دو سجده را قضا می‌کند؛ و لازم است

دو سجدۀ سهو

به‌جا آورد. مسائل گفته شدۀ سهو مربوط به زمانی بود که به یک رکن در نماز خلل وارد کند،‌ اما اگر خلل وارد کردن مربوط به واجب غیر رکنی نماز باشد احکامش به‌صورت زیر خواهد بود: پرسش: اگر در نماز، سهواً به واجب غیر رکنی خلل وارد کند حکمش چیست؟ پاسخ: حکم خلل وارد کردن و راه برطرف‌کردن آن به سه صورت است: اول: مواردی که نماز با آن‌ها کامل می‌شود و نیازی به تصحیح و انجام کاری نیست (یعنی نمازش را به پایان می‌رساند و چیزی بر او واجب نیست). دوم: مواردی که تصحیحشان بدون سجدۀ سهو کامل می‌شود (یعنی آنچه را که از روی سهو ترک کرده است در نماز انجام می‌دهد). سوم: مواردی که تصحیحشان با

دو سجدۀ سهو

انجام می‌شود (یعنی آنچه را که از روی سهو ترک کرده است در حال نماز انجام می‌دهد و پس از نماز سجدۀ سهو به‌جا می‌آورد). پرسش: مواردی که نمازگزار مبتلا به سهو، نیاز به تصحیح و انجام کار خاصی ندارد کدام‌اند؟ پاسخ: این موارد عبارت‌اند از: 1- کسی که «تمام قرائت» یا «قرائت حمد» یا «قرائت سوره» را فراموش کند تا وقتی‌که رکوع نماید. 2- کسی که «جهر یا اخفات» را در محل خودش فراموش کند تا وقتی‌که رکوع نماید. 3- کسی که «ذکر» یا «طمأنینه و آرامش» در رکوع را فراموش کند تا وقتی‌که از رکوع برخیزد. 4- کسی که «برخاستن از رکوع» یا «طمأنینه و آرامش در برخاستن از رکوع» را فراموش کند تا وقتی‌که سجده نماید. 5- کسی که «ذکر» یا «سجده بر اعضای هفت‌گانه» یا «طمأنینه» در سجدۀ اول را فراموش کند تا وقتی‌که از سجده برخیزد. 6- کسی که «برخاستن از سجده» یا «آرام گرفتن در برخاستن از سجده» را فراموش کند تا وقتی‌که به سجدۀ دوم برود. 7- کسی که «ذکر» یا «سجده بر اعضای هفت‌گانه» یا «آرام گرفتن» در سجدۀ دوم را فراموش کند تا وقتی‌که سر از سجده بردارد. در همۀ این موارد نمازگزار نمازش را به پایان می‌رساند و نیاز به انجام کار خاصی نیست. پرسش: مواردی که نمازگزار باید کار مورد سهو را در خودِ نماز انجام دهد و سجدۀ سهو ندارد کدام‌اند؟ پاسخ: این موارد عبارت‌اند از: 1- کسی که قرائت حمد را فراموش کند و سوره را قرائت کند باید حمد و سوره را قرائت کند. 2- کسی که رکوع را فراموش کند و پیش از سجده به یاد آورد باید بایستد و رکوع و سجده کند. 3- کسی که دو سجده یا یکی از دو سجده یا تشهد را ترک کند و پیش از رکوع رکعت بعدی به یاد آورد باید برگردد و آنچه را که ترک کرده است انجام دهد سپس بایستد و آنچه از قرائت و تسبیح لازم است را انجام دهد سپس رکوع کند. در همۀ این موارد ـ‌همان‌طور که دیدیم‌ـ نمازگزار نماز را تصحیح می‌کند و آنچه را که فراموش کرده است در خود نماز به‌جا می‌آورد و واجب نیست پس از پایان نماز

دو سجدۀ سهو

را انجام دهد. پرسش: اگر صلوات بر نبی و آل نبی (ص) را ترک گفته باشد حکم چیست؟ پاسخ: پس از سلام، آن را قضا نماید. پرسش: مواردی که نمازگزار باید تصحیح کند و آنچه را که فراموش شده انجام دهد و سجدۀ سهو نماید کدام‌اند؟ پاسخ: کسی که یک سجده یا تشهد را سهواً ترک نماید و یادش نیاید تا وقتی‌که در رکعت بعدی رکوع کند باید هرکدام را یا هر دو را ـ‌اگر هر دو را فراموش کرده است‌ـ پس از نماز قضا کند و

دو سجدۀ سهو

به‌جا آورد.

3- حالت شک و تردید

پرسش: حکم شک در تعداد رکعت‌های نمازهای دورکعتی یا سه رکعتی چیست؟ پاسخ: کسی که در تعداد رکعت‌های نماز واجب دورکعتی شک کند باید آن را تکرار کند ـ‌مثل نماز صبح، مسافر، عید قربان و عید فطر اگر واجب باشد (یعنی شروط واجب‌بودن را دارا باشد) و نماز کسوف‌ـ و حکم نماز مغرب نیز به همین صورت است. پرسش: کسی که در موردی از اعمال نماز شک کند و بعد یادش بیاید حکم چیست؟ پاسخ: اگر در محل شک باشد (از محل آن عمل مشکوک عبور نکرده باشد) آن عملِ موردِ شک را انجام می‌دهد و نمازش را به پایان می‌رساند (مثل کسی که در تکبیرةالاحرام شک کند و هنوز داخل در قرائت نشده باشد که در این صورت تکبیرةالاحرام را می‌گوید و سپس قرائت را شروع کند، و همچنین مانند کسی که در قرائت سوره شک کند و هنوز رکوع نکرده باشد که باید سوره را قرائت کند و بعد رکوع نماید)؛ ولی اگر از محل آن گذشته باشد (مثل کسی که پس از قرائت، در تکبیرةالاحرام، در رکوع یا در خوانده شدن سوره شک کند) به نمازش ادامه می‌دهد و فرقی نمی‌کند که آنچه موردشک واقع شده رکن است یا رکن نیست، در دو رکعت اول باشد یا در دو رکعت پایانی. پرسش: اگر نیت نماز خواندن نماید و شک کند که آیا ـ‌به‌عنوان‌مثال‌ـ نماز ظهر را نیت کرده است یا نماز عصر، نماز واجب را نیت کرده است یا نماز نافله، حکم چیست؟ پاسخ: نیت را تکرار ‌کند. پرسش: اگر نمازگزار نداند چند رکعت نماز خوانده است چه حکمی دارد؟ پاسخ: نماز را تکرار ‌کند. پرسش: اگر در تعداد رکعت‌های نماز چهار رکعتی شک کند حکمش چیست؟ پاسخ: اگر در دو رکعت اول از نماز چهار رکعتی شک کند نمازش را تکرار ‌کند و اگر به دو رکعت اول یقین داشته باشد و در بقیۀ رکعت‌ها شک کند واجب است احتیاط نماید. پرسش: چگونه احتیاط ‌کند؟ پاسخ: مسائل مربوط به احتیاط چهار مورد است: 1- کسی که بین رکعت دو و سه شک کند بنا را بر سه می‌گذارد و نماز را به پایان می‌رساند و تشهد و سلام می‌دهد و بعد از سلام یک رکعت ایستاده یا دو رکعت نشسته می‌گزارد. 2- کسی که بین رکعت سه و چهار شک کند بنا را بر چهار می‌گذارد و تشهد و سلام می‌دهد و مانند مورد قبلی احتیاط می‌نماید. 3- کسی که بین رکعت دو و چهار شک کند بنا را بر چهار می‌گذارد، تشهد و سلام می‌دهد و سپس دو رکعت ایستاده می‌خواند. 4- کسی که بین رکعت دو و سه و چهار شک کند بنا را بر چهار می‌گذارد، تشهد و سلام می‌دهد و سپس دو رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته می‌خواند. پرسش: آیا غیر از روشی که گفتید راه دیگری نیز وجود دارد که نمازگزار (در صورت بروز شک‌های چهارگانۀ فوق و موارد دیگر) عمل نماید؟ پاسخ: در همۀ این صورت‌ها و موارد دیگر بهتر است نمازگزار بنا را بر کمتر بگذارد؛ بنابراین اگر وضعیت شک در کمتر از رکعت چهارم باشد (مثلاً بین دو و سه شک کند) بنا را بر کمتر بگذارد، نمازش را به پایان برساند و

دو سجدۀ سهو

کند و اگر عددِ کمتر، چهار باشد (مثلاً در تشهد شک کند که آیا در رکعت چهارم است یا پنجم) بنا را بر چهار بگذارد، سلام کند و

دو سجدۀ سهو

به‌جا آورد و اگر در رکعت چهارم شک کند و هنوز نمازش را به پایان نرسانده باشد (به‌عنوان‌مثال شک کند که آیا در رکعت چهارم است یا پنجم) نماز را به پایان برساند، سلام دهد و

دو سجدۀ سهو

به‌جا آورد. سایر مسائل مربوط به احکام شک: پرسش: اگر به یکی از دو طرف شکش یقین حاصل نکند و در گمانش غلبه به یک طرف حاصل شود باید چه‌کار کند؟ پاسخ: بنا را بر گمان و ظن خود ‌بگذارد و حکم آن مانند وقتی است که می‌داند. پرسش: اگر بخواهد نماز احتیاط بخواند در نماز احتیاط چه چیزی تعیین شده است؟ پاسخ: در نماز احتیاط فقط قرائت فاتحه تعیین شده است. پرسش: اگر پیش از نماز احتیاط کار باطل‌کنندۀ نماز انجام دهد حکمش چه خواهد بود؟ پاسخ: نمازش باطل است و باید آن را تکرار کند. پرسش: کسی که در سهو، سهو کند (مثل کسی که در نماز احتیاط دچار سهو می‌شود) حکمش چیست؟ پاسخ: توجه نکند و نمازش را بخواند. پرسش: اگر مأموم در نماز جماعت دچار سهو شود حکمش چیست؟ پاسخ: به نماز امام اعتماد ‌کند. پرسش: اگر مأمومین پشت سر امام جماعت مراقب نماز او باشند آیا طبق حکم شک عمل ‌کند؟ پاسخ: اگر مأمومین پشت سر امام مراقب نماز او باشند شکی برای امام وجود نخواهد داشت. پرسش: آیا احکام سهو و شک در برخی وضعیت‌ها ساقط می‌شوند؟ پاسخ: بله، اگر زیاد باشند؛ اگر سهو و شک زیاد باشد دیگر حکمی نخواهند داشت [به چنین شک‌هایی اعتنا نمی‌شود]. پرسش: چگونه می‌توان برای بسیار بودن سهو و شک ـ‌که احکام سهو و شک را ساقط می‌کند‌ـ حد و مرزی تعیین کرد؟ پاسخ: در مورد بسیار بودن به آنچه به‌طورمعمول کثرت نامیده می‌شود مراجعه ‌نماید. کسی که یک مرتبه در روز شک می‌کند «کثیرالشک» [کسی که بسیار شک می‌کند] محسوب می‌شود. پرسش: احکامی که بیان شد مربوط به نمازهای واجب بود. حال سؤالی که مطرح می‌شود این است، کسی که در تعداد رکعت‌های نافله شک کند‌ آیا بنا را بر کمتر ‌بگذارد یا بر بیشتر؟ پاسخ: بنا را بر بیشتر بگذارد؛ ولی اگر بنا را بر کمتر بگذارد بهتر خواهد بود.

دو سجدۀ سهو

در این بخش در مبحث «خلل واقع‌شده در نماز» به

دو سجدۀ سهو

می‌پردازیم. گفتیم در برخی موارد مربوط به سهو، انجام‌دادن

دو سجدۀ سهو

واجب است، اما چگونگی آن و احکام مربوطه به آن را در سؤالات بعدی خواهیم خواند: پرسش: سجدۀ سهو چه هنگامی واجب است؟ پاسخ:

دو سجدۀ سهو

برای افراد زیر واجب است: 1- کسی که از روی سهو سخنی بگوید. 2- کسی که نا به‌جا سلام دهد. 3- کسی که بین چهار و پنج شک کند. 4- کسی که در تعداد رکعت‌های نماز چهار رکعتی به دو رکعت اول یقین داشته باشد و در بقیۀ رکعت‌ها شک کند و بخواهد بنا را بر کمتر بگذارد؛ به‌صورتی که حکمش گفته شد. 5- کسی که یک سجده یا تشهد را فراموش کند و تا پیش از رکوع به یادش نیاید باید سجده یا تشهد را پس از نماز قضا کند و

دو سجدۀ سهو

به‌جا آورد. 6- کسی که بداند دو سجده از دو رکعت مختلف را ترک کرده است اما نداند از کدام رکعت‌ها؛ چنین شخصی پس از نماز دو سجده را قضا می‌کند و

دو سجدۀ سهو

نیز به‌جا می‌آورد. 7- کسی که در تعداد رکوع‌های نماز آیات شک کند بنا را بر کمتر می‌گذارد و سجدۀ سهو نیز به‌جا می‌آورد. پرسش: اگر کسی که سجدۀ سهو بر او واجب می‌شود امام جماعت باشد آیا بر مأموم نیز واجب است سجدۀ سهو انجام دهد؟ پاسخ: اگر برای امام سببی برای سجدۀ سهو پیش بیاید واجب است مأموم نیز همراه امام سجده کند. پرسش: اگر سهو فقط برای یکی (مثلاً فقط مأموم یا فقط امام) پیش بیاید حکم چیست؟ پاسخ: حکم فقط برای او خواهد بود؛ یعنی احکام سهو فقط بر کسی که سهو برایش پیش آمده است جاری می‌گردد. پرسش:

دو سجدۀ سهو

را چه هنگام باید انجام دهد؟ پاسخ: برای زیادت و نقصان، زمان

دو سجدۀ سهو

پس از سلام است. پرسش: سجدۀ سهو را چگونه باید انجام ‌داد؟ پاسخ: نیت ‌کند، سپس مستحب است تکبیر بگوید، سجده ‌کند، بعد از سجده بر‌خیزد، سپس سجده ‌کند، بعد بر‌خیزد، تشهد سبک بگوید و سلام دهد. پرسش: منظور شما از تشهد سبک چیست؟ پاسخ: مقصود این است که بگوید: «اَشهَدُ اَن لا اِلهَ اِلّا الله و اَشهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ و رَسُولُهُ الّلهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ». پرسش: آیا در

دو سجدۀ سهو

گفتن ذکر واجب است؟ پاسخ: واجب نیست، بلکه مستحب است. پرسش: اگر

دو سجدۀ سهو

را از روی عمد انجام ندهد آیا نمازش باطل می‌شود؟ پاسخ: باطل نمی‌شود، ولی لازم است

دو سجدۀ سهو

را انجام دهد حتی اگر دیر زمانی به طول بینجامد. ***

-(6) قضای نمازها

در این مبحث احکام قضای نمازها و مسائل مربوط به آن را در سه بخش بیان خواهیم کرد:

1- سبب قضا

پرسش‌ها و پاسخ‌ها مربوط به این بخش: پرسش: قضای نماز، چه زمانی ساقط می‌گردد؟ پاسخ: با وجود هفت مورد، قضای نماز ساقط می‌گردد: صغیر بودن، جنون، بی‌هوشی، حیض، نفاس، کُفر اصلی و عدم امکان انجام آنچه نماز با آن مباح می‌گردد که شامل وضو، غسل یا تیمم است (یعنی کسی که به دو پاک‌کنندۀ «آب ‌و خاک» دسترسی ندارد). پرسش: غیر از موارد ذکر شده اگر نماز قضا شود حکمش از نظر قضای نماز چه خواهد بود؟ پاسخ: قضا بر او واجب است؛ همان‌طور که اگر فریضه را ترک کند و آن را عمداً یا سهواً انجام ندهد قضایش بر او واجب می‌شود؛ غیر از نماز جمعه و عید قربان و عید فطر که ـ‌همان‌طور که گفته شد‌ـ اگر از دست بروند قضا ندارند. پرسش: آیا قضا از بیمار ساقط می‌گردد؟ پاسخ: قضای نماز از او ساقط نمی‌شود. پرسش: کسی که قضای نمازهای فراوانی بر ذمه‌اش دارد اما اکنون در عافیت نیست حکم قضای نمازهایش چه خواهد بود؟ پاسخ: بیماری که قضای نماز روزهایی را که در عافیت بوده است بر ذمه‌اش دارد اگر امید به شفا یافتن از بیماری‌اش وجود دارد باید منتظر بماند تا شفا یابد و قضا کند؛ و در غیر این صورت قضای آن نمازها را به هر صورتی که امکان‌پذیر است ـ‌مثل حالت نشسته یا سایر موارد‌ـ برحسب وضعیت و بیماری‌اش به‌جا ‌آورد. پرسش: اگر بیماری به‌گونه‌ای باشد که فکر بیمار را سلب کند و موجب نشناختن وقت نماز و احکام گردد آیا باز هم نماز بر او واجب است تا در صورت شفا یافتن قضا کند؟ یا در صورت مردن در همان وضعیت پسر بزرگترش قضا کند؟ پاسخ: اگر هنوز واجب‌بودن نماز را می‌فهمد واجب است با رعایت حدود نماز به مقداری که امکانش وجود دارد نماز بخواند ـ‌که توضیح این مطلب گذشت‌ـ ولی اگر بیماری به‌گونه‌ای بر او غالب شود که آگاهی به وجوب نماز را از دست بدهد و حتی در صورت بیداری هم متوجه وجوب نماز نشود، این وضعیت او، همانندِ فرد مجنون و بی‌هوش است و در احکام ساقط شدن ادا و قضای نماز، حکم مجنون و بی‌هوش بر وی جاری می‌شود. پرسش: اگر در وقت فریضه بخوابد تا اینکه وقت نماز تمام شود آیا قضا بر او واجب است؟ پاسخ: بله. پرسش: اگر مکلف با انجام کاری مثل مست‌شدن یا نوشیدن داروی بی‌هوشی، عقلش زایل شود آیا قضا کردن واجب خواهد بود؟ پاسخ: قضا واجب است، زیرا خودِ او ـ‌به‌طور غالب‌ـ باعث زوال عقلش شده است. پرسش: اگر غذای مسمومی را میل کند که منجر به بی‌هوشی گردد آیا باید قضا کند؟ پاسخ: قضا ندارد. پرسش: حکم کسی که مرتد شود ـ‌درصورتی‌که مسلمان بوده و مرتد شده است یا کافری که مسلمان شده سپس کافر شده است‌ـ از نظر قضای نماز چیست؟ پاسخ: قضای نماز مدتی که مرتد شده، بر او واجب است. 2- نمازهایی که قضا می‌شوند پرسش: نمازهایی که واجب است قضا شوند کدام‌اند؟ پاسخ: قضای نماز واجبی که فوت شده است واجب می‌باشد، فرقی نمی‌کند عمداً فوت شده باشد یا از روی سهو، به‌استثنای نماز جمعه، عید قربان و نماز عید فطر. پرسش: قضای نماز آیات چگونه است؟ پاسخ: گفته شد که نماز آیات (اگر از حاصل شدن آن آیه اطلاع نداشته باشد) قضا ندارد به‌استثنای کسوف (و خسوف) به‌شرط اینکه تمام قرص خورشید (یا ماه) تاریک شده باشد. اگر بداند آیه اتفاق افتاده است و در خواندن نماز کوتاهی یا آن را فراموش کند، قضا کردن نماز تمام آیاتی که نماز‌شان واجب است، واجب می‌گردد (چه کسوف و چه سایر موارد). پرسش: قضای نماز نافله چگونه است؟ پاسخ: قضای نماز نافله‌ای که وقت معینی دارد مستحب مؤکد است، ‌اگر به دلیل بیماری که عقل را زایل نمی‌کند فوت شود‌؛ و مستحب است برای هر رکعت یک مد (کیلوگرم 3 4 ) و اگر نتوانست برای هر روز یک مد صدقه بدهد. پرسش: چه زمانی قضا کردن نماز واجب می‌شود و صحیح خواهد بود؟ پاسخ: قضای نمازی که از دست رفته است مادامی‌که وقت نمازِ فعلی تنگ نشده باشد واجب است و قضای فریضۀ قبلی باید پیش از قضای فریضۀ بعد از آن قضا شود، مانند قضای نماز ظهر که باید بر قضای عصر مقدم داشته شود و قضای عصر بر مغرب و مغرب بر عشا، فرقی نمی‌کند نمازی که می‌خواهد قضا کند برای امروز باشد (مثلاً اگر نماز صبح امروزش قضا شود و بخواهد نماز ظهر را بخواند اول باید نماز صبح را قضا کند) یا نمازهای روز گذشته باشد (مثلاً اگر نماز یک روز قضا شود باید با ترتیب قضای آن‌ها را بخواند). اگر نمازهایی را از دست بدهد که بستگی به نماز واجب در حال حاضرش نداشته باشد (مثلاً وقت نماز ظهر برسد و نماز مغرب و عشای روز گذشته‌اش از دست رفته باشد) واجب نیست آن‌ها را پیش از نماز ظهر بخواند، بلکه می‌تواند نماز ظهر و عصر را بخواند، سپس قضای نماز مغرب و عشا (مربوط به روز گذشته) را به‌جا آورد. اگر فریضه‌های پراکنده‌ای از چند روز را از دست داده باشد نیز وضعیت به همین صورت خواهد بود؛ ‌مثلاً اگر نماز صبح و عصر و عشا از چند روز متفاوت را از دست داده باشد می‌تواند عشا را پیش از صبح و عصر، یا عصر را پیش از صبح و عشا قضا کند. پرسش: اگر نماز قضایی بر عهده‌اش باشد و فراموش کند و نماز واجب فعلی‌اش را بخواند آیا باید نماز فعلی را تکرار کند؟ پاسخ: آنچه را که خوانده است تکرار نمی‌کند و نماز فوت شده را پس از آن قضا می‌کند. پرسش: اگر وسط نماز به یاد بیاورد که فریضۀ قبلی بر عهده‌اش است چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: اگر تغییر نیت ممکن باشد نیتش را به فریضۀ قبلی تغییر ‌دهد ـ‌مثلاً کسی که نماز صبحش قضا شده و نماز ظهر را شروع کرده، اگر در رکعت اول یا دوم به یاد آورد می‌تواند نیتش را به صبح تغییر دهد و نماز ظهر را پس از آن به‌جا آورد‌ـ و اگر تغییر نیت ممکن نباشد نماز از دست‌رفته را پس از آن به‌جا ‌آورد. پرسش: اگر بداند فریضۀ فوت‌شده‌ای بر عهده دارد و بااین‌وجود نماز واجب فعلی‌اش را بخواند چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: باید تکرار ‌کند؛ به این معنی که اول نماز از دست رفته را بخواند و سپس فریضۀ فعلی‌اش را. پرسش: اگر نافله‌ای را شروع کند و وسط نافله یادش بیاید که فریضه‌ای را از دست داده است وظیفه‌اش چیست؟ پاسخ: باید فریضه را شروع کند؛ به این معنا که از نافله به فریضۀ فوت‌شده تغییر نیت نمی‌دهد بلکه نافله را تمام می‌کند و پس از آن فریضه‌ای را که از دست داده است می‌خواند. پرسش: نماز از دست‌رفته، در سفر یا در وطن را چگونه قضا ‌کند؟ پاسخ: نماز مسافر را باید به‌صورت شکسته قضا کند حتی اگر در وضعیت نماز کامل باشد؛ و قضای نماز کامل را باید به‌صورت کامل بخواند حتی اگر در سفر باشد. پرسش: اگر در سفر باشد و مثلاً نماز ظهر و عصر را در سفر نخوانده باشد و هنگام رسیدن به وطن غروب شود، آیا باید آن را به‌صورت شکسته قضا کند یا به‌صورت تمام؟ پاسخ: نمازی که از دست‌ رفته باید به همان صورت که از دست رفته است قضا شود؛ بنابراین اگر هنگام غروب در سفر باشد [یعنی پیش از رسیدن به وطن غروب نشده باشد] آنچه را که قضا شده است به‌صورت شکسته قضا ‌کند و اگر غروب پس از رسیدن به وطن و پیش از ادای نماز اتفاق افتد نمازش را به‌صورت کامل قضا ‌کند. برخی دیگر از مسائل مربوط به قضای نمازها: پرسش: کسی که یکی از فریضه‌های پنج‌گانه‌اش از دست برود و نداند کدام فریضه است کدام‌یک را قضا ‌کند؟ پاسخ: یک نماز صبح و یک نماز مغرب به همراه یک نماز چهار رکعتی از آنچه در ذمه دارد قضا ‌کند (یعنی یک نماز چهار رکعتی می‌خواند و نیت ظهر یا عصر یا عشا نمی‌کند و فقط باید نیت آنچه در ذمه دارد را داشته باشد). این در مورد حالت حضور [نماز کامل] است، اما اگر در سفر باشد یک نماز مغرب و یک نماز دورکعتی به نیت آنچه در ذمه دارد قضا ‌کند. پرسش: اگر یکی از فریضه‌های پنج‌گانه به‌صورت نا معین چند بار از دست برود و تعدادش را نداند چند بار قضا ‌کند؟ پاسخ: باید به روشی که گفتیم (یعنی صبح و مغرب و چهار رکعت از آنچه بر ذمه دارد) قضا کند تا جایی که گمانش غالب شود بر اینکه آنچه را بر عهده دارد انجام داده است. پرسش: اگر نماز معینی را از دست بدهد ولی نداند چند بار از دست داده است چند بار قضا ‌کند؟ پاسخ: آن نماز را تکرار ‌کند تا جایی که غلبه در گمانش حاصل شود که به آنچه بر عهده‌اش دارد وفا کرده است. پرسش: اگر چندین نماز را از دست بدهد بدون اینکه تعداد و خودِ نمازها را بداند چگونه قضا ‌کند؟ پاسخ: چند روز پشت سر هم قضا به‌جا ‌آورد تا جایی که بداند آن چیزی که بر عهده‌اش بوده را ضمن آن نمازها انجام داده است. پرسش: حکم کسی که نماز را ترک کند درحالی‌که ترک کردن نماز را حلال بداند چیست (یعنی کسی که ترک نماز را حلال بشمارد)؟ پاسخ: اگر مسلمان به دنیا آمده باشد باید کشته شود، اما اگر کافری است که مسلمان شده باید از او بخواهند توبه کند و اگر نپذیرد کشته می‌شود؛ اما اگر ادعای شبهه‌ای بکند که احتمال آن وجود داشته باشد حد از او برداشته می‌شود (یعنی حد شرعی ـ‌که همان قتل است‌ـ بر او اقامه نمی‌شود). پرسش: اگر نماز را ترک کند ولی ترک نماز را حلال نداند حکمش چیست؟ پاسخ: تعزیر می‌شود (یعنی با زدن تأدیب می‌شود). اگر برای بار دوم هم تکرار کند باز هم تعزیر می‌شود. اگر برای بار سوم تکرار کند باز هم تعزیر می‌شود و اگر برای بار چهارم تکرار کند کشته می‌شود. پرسش: تعزیر او چه تعدادی خواهد بود؟ پاسخ: احکامی وجود دارند که جز توسط امام یا کسی که او برای اقامۀ تعزیر معین کرده است پیاده نمی‌شوند و این حکم که تعداد تعزیر باید چند بار باشد مخصوص امام یا کسی است که امام برای این کار معین کرده است.

3- باطل بودن نماز اجاره‌ای (دریافت اجرت)

این مسئلۀ مهمی است که فقهای آخرالزمان حلالش کرده‌اند. مجوز صادر کرده‌اند که برای نماز اجرت [دستمزد] گرفته شود. این موضوع با توجه به تناسبی که با قضای نماز میت دارد، در این بخش طرح می‌گردد: پرسش: حکم دریافت مزد و اجرت برای نمازی که به نیابت از میت خوانده می‌شود چیست؟ پاسخ: دریافت اجرت برای نمازی که به نیابت از میت خوانده می‌شود باطل است؛ زیرا در چنین نمازی نیت «قربة الی الله سبحان» دیده نمی‌شود و اگر دستمزدی وجود نداشته باشد چنین شخصی به نیابت از میت نمازی نمی‌خواند؛ بنابراین نماز او «قربة الی المال» [نزدیکی به مال] است نه «قربة الی الله سبحان». پرسش: نمازی را که بر عهدۀ میت است چه کسی باید بخواند؟ پاسخ: بر پسر بزرگ‌تر واجب است نمازی را که بر عهدۀ والدینش است قضا کند. اگر پسر بزرگ‌تر موجود نباشد یا موجود باشد ولی نتواند آنچه بر ذمۀ والدین است را قضا کند، یک شخص داوطلب می‌تواند نمازی را که بر عهدۀ میت است به‌جا آورد و اگر داوطلبی پیدا نشود برای نماز هر شبانه‌روز یک مد طعام از طرف میت صدقه داده می‌شود. پرسش: حکم مالی که برای نماز اجاره‌ای از شخص متوفی گرفته شده است چیست؟ پاسخ: طبق آنچه گفته شد عمل می‌شود (یعنی برای نماز هر شبانه‌روز یک مد طعام از طرف میت صدقه داده می‌شود). پرسش: حکم کسی که در گذشته این کار را انجام داده و برای نماز پولی دریافت کرده است چیست؟ پاسخ: برای آنچه در مورد نماز در گذشته مزد و اجرتی دریافت کرده است اگر نمی‌دانسته که این کار بدعت است و در قرآن یا سنت پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) تشریع نشده است چیزی بر عهده‌‌اش نخواهد بود، اما در مورد اجرت نمازهای اموات (که بر ولایت حجت خدا در زمان خود از دنیا رفته‌اند یا امواتی که وضعیتشان نامعلوم است) که دریافت کرده ولی به‌جا نیاورده است می‌تواند این اموال را از طرف میت با توجه به مبلغی که گفتیم صدقه بدهد؛ همچنین در مورد امواتی که در گذشته برای قضای نمازشان اجرت گرفته است (درحالی‌که نمی‌دانسته دریافت اجرت برای نماز بدعت است) می‌تواند نماز آن‌ها را قضا کند اما اکنون برای قضا کردن از طرف آنان نیت قربة الی الله می‌نماید نه قربة الی المال که در گذشته گرفته است. در مورد قضای نماز، به‌جا آوردن قضا در شب بیست‌و‌سوم ماه رمضان معادل هزار ماه است؛ پس اگر بر ذمۀ شخصی مثلاً قضای یک سال یا ده سال یا حتی هزار ماه باشد قضا کردن نماز یک شبانه‌روز در شب قدر برایش کفایت می‌کند. پرسش: اگر مکلف حکم را نمی‌دانسته و اموالی را که در مقابل نماز خواندن به نیابت از میت گرفته است خرج کرده باشد وظیفه‌اش چه خواهد بود؟ پاسخ: اگر فقیر و نیازمند آن مال بوده و آن را برای غذای خود و خانواده‌اش خرج کرده باشد این اموال صدقه‌ای خواهد بود از طرف میت برای قضای آن نمازهایی که بر ذمه داشته است، ولی اگر بی‌نیاز بوده است، باید به‌نحوی‌که در پاسخ‌های پیشین بیان شد آن مال را از طرف میت صدقه دهد. پرسش: آیا دریافت اجرت برای گرفتن روزه و خواندن قرآن هم همین حکم را دارد؟ پاسخ: حکم روزه هم مثل نماز است، ولی دریافت اجرت برای خواندن قرآن با صدای بلند [به‌صورت آشکار و بلند] جایز است، حتی اگر هیچ انسانی نزدش حاضر نباشد، زیرا برخی از جن‌های مؤمن که شما نمی‌بینید حاضر خواهند شد.

-(7) نماز جماعت

طی سه سرفصل به تبیین احکام نماز جماعت خواهیم پرداخت: نماز جماعت، شروط امام در نماز جماعت و احکام نماز جماعت؛ و در پایان ـ‌با توجه به اینکه نماز جماعت اغلب در مساجد اقامه می‌شود‌ـ برخی از احکام مربوط به مساجد را نیز بیان خواهیم نمود. احکام مربوط به این سرفصل‌ها:

1- نماز جماعت

پرسش: انجام نماز فریضه به‌صورت جماعت چه حکمی دارد؟ پاسخ: به جماعت خواندن همۀ نمازهای واجب، مستحب (یعنی نمازهای یومیه و قضای آن‌ها، نماز طواف، آیات و نماز میت) و برای نمازهای شبانه‌روز [یومیه] مستحب مؤکد است. پرسش: نماز جماعت چه زمانی واجب می‌شود؟ پاسخ: به جماعت خواندن نماز، جز در نماز جمعه، نماز عید فطر و نماز عید قربان ـ‌در صورت فراهم شدن شرایط وجوب‌ـ واجب نمی‌شود، ولی اگر شرایط وجوب فراهم نشود خواندن نماز عید فطر و قربان به‌صورت جماعت مستحب خواهد بود. پرسش: آیا می‌توان نافله‌ها را به‌صورت جماعت خواند؟ پاسخ: به جماعت خواندن هیچ‌یک از نافله‌ها جایز نیست، جز در مورد نماز طلب باران، عید فطر و قربان، درصورتی‌که شرایط وجوبشان فراهم نشود، و اگر شرایط وجوب نماز فطر و قربان فراهم گردد ـ‌همان‌طور که قبلاً گفته‌ شدـ به جماعت خواندن آن‌ها واجب خواهد بود. پرسش: مکلف در چه صورتی می‌تواند به نماز جماعت برسد؟ پاسخ: در دو حالت می‌توان به جماعت رسید: 1- مأموم به رکوع امام برسد؛ یعنی مأموم هم‌زمان با رکوع امام رکوع کند؛ یعنی اینکه مأموم قبل از رکوع به نماز جماعت ملحق شده است. 2- مأموم درحالی‌که امام در رکوع است به جماعت برسد؛ یعنی امام رکوع کرده و در حال گفتن ذکر است یا ذکر را تمام کرده است و سپس مأموم به او ملحق می‌گردد، تکبیر می‌گوید و رکوع می‌کند درحالی‌که امام هنوز در رکوع است و از رکوع برنخاسته؛ در این حالت نیز مأموم به جماعت رسیده است. پرسش: کمترین تعداد نفراتی که جماعت با آن حاصل می‌شود چقدر است؟ پاسخ: دو نفر؛ که یکی از آن دو امام است. پرسش: آیا با وجود حایلی میان امام و مأموم نماز جماعت صحیح خواهد بود؟ پاسخ: در صورت وجود داشتن حایلی بین امام و مأموم که مانع مشاهده باشد (مثل حصار و پوشش) نماز جماعت صحیح نخواهد بود، مگر اینکه مأموم، زن باشد و از پشت این حایل اقتدا کند. پرسش: آیا نوع حایلی که بانوان می‌توانند از پشت آن اقتدا کنند تأثیری در حکم دارد؟ گاهی این حایل، حصار است، گاهی حصار و دیوار دارای پنجره یا درِ باز است و گاهی یک پرده است و به همین ترتیب. پاسخ: اگر دیوار و حصار پنجره داشته باشد به‌طوری‌که امام دیده شود به چنین حایلی حصارِ مانع از مشاهده اطلاق نمی‌شود؛ اما اگر حصاری باشد که مانعِ هرگونه اتصالی به امام و حتی مانع شنیدن صدایش باشد در این صورت اصلاً نمی‌توان تصور کرد که در آنجا نماز جماعتی برقرار باشد. پس حایلی که با وجود آن، نماز بانوان پشت سر امام صحیح خواهد بود حایلی است که حداقل مانع از شنیدن صدای امام یا صدای کسی که حرکت امام را به مأمومین می‌رساند نگردد؛ مثل پرده یا دیوار کوتاه یا دیوار آجری نازک یا دیواری که حفره‌ای دارد و به همین ترتیب. پرسش: آیا درصورتی‌که مکان امام بالاتر از مأموم باشد، نماز جماعت منعقد می‌شود؟ پاسخ: اگر مکان امام بالاتر از مأموم ـ‌مثلاً روی یک سازۀ بلندِ قابل‌توجه‌ـ‌ باشد جماعت منعقد نمی‌شود. پرسش: اگر نماز بر زمین شیب‌دار خوانده شود آیا جایز است امام بر مکان بالاتر بایستد؟ و آیا بودنِ مأموم در مکان پایین‌تر از او تأثیری در صحت جماعت دارد؟ پاسخ: جایز است امام بر بالای زمین شیب‌دار قرار گیرد و جماعت صحیح است. پرسش: آیا جایز است مأموم روی سازه‌‌ای بلند و امام روی زمین بایستد؟ پاسخ: بله؛ جایز است و جماعت صحیح می‌باشد. پرسش: فاصلۀ مؤثر در صحت نماز جماعت چقدر است؟ پاسخ: فاصلۀ بین مأموم و امام به مقداری که به‌طورمعمول زیاد محسوب شود (بیشتر از یک متر بین مأموم و امام) جایز نیست، به‌شرط اینکه میان مأموم و امام صف‌های متصل وجود نداشته باشد، اما اگر صف‌ها متوالی و پشت سر هم باشند اشکالی وجود نخواهد داشت؛ در این صورت کسی که در صف پایانی، نماز می‌خواند با وجود فاصله بین او و امام، نمازش صحیح است زیرا بینشان صف وجود دارد. پرسش: حکم قرائت مأموم پشت سر امام چیست؟ پاسخ: مکروه است مأموم پشت سر امام قرائت کند، مگر درصورتی‌که نماز جهری [قرائت با صدای بلند] باشد و صدای امام ـ‌حتی همهمۀ امام (صدایی که الفاظش قابل‌تشخیص نیست)‌ـ را نشنود؛ که در این صورت می‌تواند قرائت کند و کراهتی برایش نخواهد داشت. پرسش: اگر امام از کسانی محسوب شود که نمی‌توان به او اقتدا کرد، اگر کسی ناگزیر از ایستادن پشت سر او باشد آیا باید قرائت کند؟ پاسخ: واجب است قرائت کند؛ زیرا نمازش فراداست، نه جماعت. پرسش: آیا پیرویِ مأموم از امام واجب است؟ پاسخ: بله؛ واجب است از او متابعت کند. پرسش: اگر مأموم در رکوع یا سجود به دلیل ناآگاهی از وضعیت امام، پیش از او برخیزد چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: اگر از وضعیت امام ناآگاه باشد یا فراموش کند و پیش از او برخیزد باید به پیروی از امام برگردد. پرسش: اگر مأموم به گمان اینکه امام به رکوع یا سجود رفته است به رکوع یا سجده برود وظیفه‌اش چیست؟ پاسخ: باید برگردد و از امام تبعیت کند. پرسش: اگر مأموم عمداً پیش از امام به رکوع برود درحالی‌که از وضعیت امام آگاه است (یعنی عمداً پیش از امام رکوع کند) چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: اگر نیت فرادا کرده و به رکوع رفته است نمازش را به‌صورت فرادا به پایان می‌رساند و در غیر این صورت نمازش باطل می‌شود. پرسش: آیا جایز است مأموم جلوی امام بایستد؟ پاسخ: جایز نیست. پرسش: آیا در نیت اقتدا و قصد کردن، حتماً باید امام را معین کند؟ پاسخ: بله؛ باید امام را معین کند. اگر در مقابلش دو نفر باشند و نیت اقتدا به آن دو یا یکی از آن دو کند ولی [فرد را] را معین نکند، نماز جماعت از سوی او منعقد نمی‌شود. پرسش: اگر دو نفر نماز بگزارند و هرکدام بگویند: «من امام جماعت بودم» حکم نماز آن دو چیست؟ پاسخ: نماز هر دو صحیح است. پرسش: اگر هرکدام از آن دو بگویند «من مأموم بودم» حکم چیست؟ پاسخ: نماز هیچ‌کدام صحیح نیست. پرسش: اگر هر دو در نیت خود شک کنند (یعنی هر دو شک کنند که آیا نیت امام جماعت بودن کرده‌اند یا نیت مأموم بودن) حکم چیست؟ پاسخ: نماز هیچ‌کدام از این دو نفر صحیح نیست. پرسش: آیا کسی که نماز فریضه می‌خواند جایز است به کسی که فریضۀ دیگری می‌خواند (مثلاً امام نماز ظهر می‌خواند و مأموم می‌خواهد نماز عصر بخواند) اقتدا کند؟ پاسخ: کسی که نماز فریضه می‌خواند می‌تواند به شخص دیگری که نماز واجب می‌خواند اقتدا کند، حتی اگر دو فریضۀ مختلف بخوانند. پرسش: کسی که یک فریضه را به‌تنهایی به‌جا آورده است اگر آن را مجدداً به‌صورت جماعت بخواند نمازش چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: کسی که نمازش را به‌تنهایی خوانده است اگر کسی را بیابد که آن نماز را می‌خواند مستحب است آن نماز را مجدداً به جماعت بخواند، چه امام شود چه مأموم (یعنی مستحب است آن را تکرار کند و فرقی نمی‌کند که در جماعت، امام باشد یا مأموم) و کسی که به‌تنهایی نماز می‌خواند و سپس آن نماز را به‌صورت جماعت تکرار می‌کند «متنفِّل» نامیده می‌شود. پرسش: آیا جایز است مفترِض [کسی که نماز واجب می‌خواند] به متنفِّل اقتدا کند؟ یا برعکس؟ پاسخ: جایز است متنفِّل (کسی که به‌تنهایی نماز گزارده است و حالا می‌خواهد آن را به‌صورت نماز جماعت تکرار کند) به مفترِض (کسی که فریضه می‌گزارد) و متنفِّل اقتدا کند؛ همچنین در برخی موارد جایز است مفترض به متنفّل اقتدا کند (مثل اقتدای مفترض به کسی که نمازش را تکرار می‌کند یا به کسی که داوطلب شده است نماز را از طرف میت قضا کند). پرسش: محل ایستادن مأموم در نماز جماعت کجاست؟ پاسخ: اگر مأموم یک مرد باشد مستحب است در سمت راست امام بایستد، و اگر مأمومین یک گروه باشند یا زن باشد مستحب است پشت سر امام بایستند. پرسش: اگر امامۀ زن باشد، زنانی که به او اقتدا می‌کنند کجا می‌ایستند؟ پاسخ: در دو طرف او می‌ایستند. پرسش: اگر نمازگزاران برهنه باشند و بخواهند نماز جماعت بخوانند چگونه می‌ایستند؟ پاسخ: اگر شخص برهنه با اشخاص برهنه نماز می‌خواند باید بنشیند و آن‌ها در کنارش بنشینند و فقط زانوهایش از آنان جلوتر باشد. پرسش: در نماز جماعت چه مواردی مستحب است؟ پاسخ: اگر نمازگزار قرائتش را پیش از امام تمام کند مستحب است تسبیح بگوید تا وقتی‌که امام رکوع کند (یعنی اگر مأموم در رکعت سوم یا چهارم قرائت حمد را تمام کند و هنوز امام تمام نکرده باشد، مشغول به تسبیح می‌گردد تا وقتی‌که امام نیز قرائت را تمام و رکوع کند و مأموم هم از او تبعیت می‌کند)؛ همچنین مستحب است اهل فضل در صف اول بایستند؛ و مکروه است امکان داده شود که کودکان در صف اول بایستند (یعنی مکروه است کودکان را به ایستادن در صف اول دعوت کنند). پرسش: چه موارد دیگری نیز در نماز جماعت مکروه است؟ پاسخ: ایستادن مأموم در یک صف مستقل به‌تنهایی مکروه است مگر اینکه صف‌های قبلی پر شده باشد. پرسش: حکم کسی که نافله را در حالی می‌خواند که نماز جماعت شروع شده است چیست؟ پاسخ: اگر نماز جماعت شروع شده باشد مکروه است مأموم نافله بخواند. پرسش: نمازگزاران چه زمانی برای نماز جماعت قیام می‌کنند [برمی‌خیزند]؟ پاسخ: وقت برخاستن برای نماز جماعت زمانی است که مؤذن بگوید «قد قامت الصلاة» و بهتر است وقتی ذکر شهادت تمام شد برخیزند؛ یعنی گفتن شهادت‌های چهارگانه.

2- شرایط امام جماعت

پرسش: چه مواردی دربارۀ امام جماعت معتبر است؟ پاسخ: موارد زیر در مورد امام باید برقرار باشد: ایمان، عدالت، عقل، پاکی ولادت (یعنی حرام‌زاده نباشد)، شرط داشتن بلوغ، اگر مأموم بالغ و مفترض باشد (یعنی در حال خواندن نماز فریضه باشد) کسی که نمازش را نشسته می‌خواند برای کسی که ایستاده می‌خواند امامت نکند، و کسی که اُمّی (یعنی کسی که خواندن و نوشتن بلد نیست و به‌خوبی قرآن نمی‌خواند) برای کسی که اُمّی نیست امامت نکند. پرسش: آیا این گفته به آن معناست که بلوغ در امام شرط دائمی محسوب نمی‌شود؟ پاسخ: بله؛ اگر مأموم بالغ نباشد بلوغ امام شرط نیست؛ همچنین اگر مأموم نماز فریضه نمی‌خواند ـ‌مثل نماز طلب باران و نماز عید درصورتی‌که نماز عید واجب نباشد‌ـ بالغ بودن امام شرط نیست. پرسش: آیا آزاد بودن امام [یعنی بنده نبودن] جزو شرایط است؟ پاسخ: آزاد بودن شرط نیست. پرسش: مرد بودن چطور؟ پاسخ: اگر مأمومین همگی مرد یا مرد و زن باشند، امام باید مرد باشد. پرسش: آیا امامت زن، در نماز جایز است؟ پاسخ: زن می‌تواند فقط برای زنان امامت کند؛ همچنین خنثی فقط برای خنثی. زن نباید برای مرد امامت کند؛ و خنثی نیز به همین صورت. پرسش: آیا امامت کسی که خطای گفتاری دارد یا حروف را به یکدیگر تبدیل می‌کند صحیح است؟ پاسخ: اگر خطای گفتاری امام در قرائت به‌گونه‌ای باشد که معنا تغییر یابد یا مفهوم نباشد امامت او برای کسی که قرائتش صحیح است جایز نیست؛ همچنین امامت کسی که حروف را تبدیل می‌کند ـ‌مثل شخص «تمتام» (کسی که با قرائتش معنا تغییر می‌یابد یا قرائتش مفهوم نیست) و شبیه آن (مانند کسی که تلفظ «را» و «عین» و حروف دیگر را درست ادا نمی‌کند)‌ـ برای کسی که قرائتش درست است جایز نیست. پرسش: آیا شرط است که امام، نیت امامت کند؟ پاسخ: شرط نیست. پرسش: برای پیش‌قدم شدن در نماز [برای امامت] چه کسی اولویت دارد؟ پاسخ: صاحب مسجد (یعنی امام مسجد که همیشه در آنجا نماز می‌خواند) و صاحب مقام امیری (یعنی امیر منصوب از سوی حجت خدا) و صاحب‌خانه برای تقدم در نماز اولویت دارند. هاشمی اگر شرایط امامت را داشته باشد (یعنی شرایط مذکور در امامت نماز جماعت) بر غیر هاشمی اولویت دارد. پرسش: اگر چند امام جماعت برای نماز با یکدیگر اختلاف کنند چه کسی مقدم می‌شود؟ پاسخ: کسی که مأمومین او را مقدم کنند برای امامت نماز اولویت دارد و اگر نظرشان متفاوت باشد کسی که فقیه‌تر (در احکام نماز و غیره) است و سپس کسی که با تقواتر است مقدم می‌شود. پرسش: آیا واجب است امام صدایش را به کسانی که پشت سرش هستند برساند؟ پاسخ: مستحب است امام صدای شهادتین در تشهد میانی و پایانی را به پشت‌سری‌هایش برساند. پرسش: اگر امام بمیرد یا بی‌هوش گردد، تکلیف نمازگزاران چیست؟ پاسخ: به‌جای او کسی جانشین می‌شود تا نمازشان را به پایان برساند. پرسش: اگر امام بخواهد در حین نماز کسی را جانشین کند چگونه این کار را انجام می‌دهد؟ و آن شخصی جانشین آیا نماز را از جایی که باقی مانده است ادامه می‌دهد؟ یا نماز جدیدی را آغاز می‌کند؟ پاسخ: با اشاره، کسی را جانشین قرار می‌دهد یا با دستش او را پیش می‌اندازد، و آن شخص جانشین نماز را از جایی که باقی مانده است به پایان می‌رساند. پرسش: اگر برای امام پیش‌آمدی رخ دهد که مجبور شود نماز را بدون تعیین جانشین رها کند آیا نماز مأمومین باطل می‌گردد؟ یا واجب است آنان نماز را به‌صورت فرادا نیت کنند و به پایان برسانند؟ پاسخ: بهتر است کسی از خودشان را به‌عنوان امام پیش بیندازند تا نمازشان را به‌صورت جماعت به پایان برساند؛ و در غیر این صورت هرکدام از آنان می‌تواند نمازش را به‌صورت فرادا به پایان برساند. پرسش: آیا امام مجاز است از روی اختیار کسی را به‌جای خود بگمارد (یعنی بدون اینکه اضطراری به ترک‌کردن پیش بیاید امامتش را برای نماز را باطل و ترک کند تا شخص دیگری به‌جای او نماز را کامل کند و مأمومین ادامۀ نماز را به او اقتدا کنند)؟ پاسخ: جایز است. پرسش: چه چیزی در مورد امام جماعت مکروه است؟ پاسخ: موارد زیر در امام جماعت مکروه است: 1- اقتدا کردن حاضر (کسی که نمازش کامل است) به مسافر. 2- جانشین کردن شخص دیر آمده (یعنی مکروه است به‌جای امام کسی را مقدم کنند که در رسیدن به جماعت به‌قدری دیر کرده است که مأمومین پیش از او نماز را به پایان برسانند). پرسش: اگر شخصی که دیر کرده است جانشین گردد و نماز را به‌جای امام به پایان برساند آیا لازم است کار خاصی انجام دهد؟ پاسخ: وقتی نماز مأموم به پایان برسد امام به آنان اشاره می‌کند که سلام دهند (زیرا فرض گرفته‌ایم که امام دیر آمده است و مأمومین پیش از او نماز را تمام می‌کنند) و سپس امام برمی‌خیزد و ادامۀ نمازش را می‌خواند. 3- امامت شخص جذامی و کسی که بیماری برص و پیسی دارد. 4- امامت شخصی که حد زده شده است البته پس از توبه‌کردن. پرسش: کسی که باید حد زده شود و هنوز حدش نزده‌اند ولی از گناهش توبه کرده است، حکم امامتش چیست؟ پاسخ: صحیح است. 5- امامت کسی که ختنه نشده است. 6- امامت کسی که مأموم از او کراهت دارد. 7- امامت اعرابی بر مهاجرین. پرسش: مقصود از مهاجرین و اعرابی که امامتش بر آن‌ها مکروه است چیست؟ پاسخ: اعرابی در این زمان منطبق بر کسانی است که اهل دنیا باشند و به امور دینی کمتر همت می‌گمارند و مهاجرین کسانی هستند که در ایمان پیشی می‌گیرند و جان و مال و تلاششان را برای یاری دین و اعتلای کلمۀ الله می‌بخشند. 8- امامت کسی که تیمم کرده است بر کسانی که با آب طهارت گرفته‌اند.

3- احکام جماعت

پرسش: در نماز جماعت، امام چه‌کارهایی را از طرف مأموم بر عهده می‌گیرد؟ پاسخ: امام اذان و اقامه را، اگر کسی از مأمومین متصدی انجامش نشود، بر عهده می‌گیرد؛ همچنین قرائت در رکعت اول و دوم را بر عهده می‌گیرد؛ به‌علاوه تکبیر واجب برای رکوع و سجود و برخاستن از آن، بر عهدۀ اوست و برای مأموم مستحب است. پرسش: اگر فسق یا کفر یا عدم طهارت امام پس از نماز یا در حین آن، معلوم شود چه باید کرد؟ پاسخ: اگر پس از نماز ثابت شود که امام فاسق یا کافر است یا طهارت ندارد نماز کسی که به او اقتدا کرده است باطل نیست، اما اگر مأموم از قبل می‌دانسته، باید نمازش را تکرار کند و اگر در حین نماز بفهمد، باید نیت فرادا ‌کند و نمازش را به پایان برساند. پرسش: اگر کسی وارد محل نماز شود و امام را در حال رکوع ببیند و بترسد که رکوع را از دست بدهد باید چه‌کار کند؟ پاسخ: رکوع می‌کند و می‌تواند در رکوعش راه برود تا به صف ملحق گردد. پرسش: اگر یک خنثی و یک زن در نماز جماعت شرکت کنند چگونه باید پشت امام بایستند؟ پاسخ: واجب است خنثی پشت امام بایستد و زن پشت خنثی. پرسش: اگر امام در محرابِ داخلی باشد (مثلاً داخل یک حصار باشد به‌طوری‌که کسانی که در اطراف صف اول هستند نتوانند او را ببینند) در این صورت نماز خواندن پشت سر او چه حکمی دارد؟ پاسخ: نماز کسانی که مقابلش هستند (یعنی کسانی که پشت امام هستند و او را می‌بینند) صحیح است، نه نماز کسانی که در دو طرف صف ایستاده‌اند و امکان دیدن امام را ندارند؛ و نماز کسانی که پشت صف اول هستند صحیح است، زیرا آنان کسانی را که امام را مشاهده می‌کنند، می‌بینند. پرسش: آیا جایز است مأموم در نماز از امام جدا شود؟ پاسخ: مأموم جایز نیست بدون داشتن عذر از امام جدا گردد؛ و همچنین بدون نیت فرادا. پرسش: اگر با جدا شدن از امام نیت فرادا کند حکم چیست؟ پاسخ: اگر نیت فرادا کند جایز و نمازش صحیح است. پاسخ: آیا نماز جماعت در کشتی صحیح است؟ پاسخ: نماز جماعت در یک کشتی جایز است (امام و مأموم در یک کشتی باشند) و در چند کشتی نیز جایز است (مثلاً امام در یک کشتی باشد و مأمومین در کشتی دیگر، یا امام به همراه برخی مأمومین در یک کشتی باشد و برخی دیگر از مأمومین در کشتی دیگر یا اینکه در چند کشتی باشند) و جماعت صحیح است چه کشتی‌ها به هم متصل و چه جدای از هم باشند. پرسش: اگر مأموم یک نافله را شروع کند و امام برای نماز احرام ببندد آیا مأموم باید نافله را قطع کند و به او ملحق گردد؟ پاسخ: اگر بترسد که نماز جماعت را از دست بدهد نافله را قطع ‌کند و نماز جماعت را شروع کند؛ و در غیر این صورت دو رکعت را از روی استحباب به پایان برساند و سپس به جماعت بپیوندد. پرسش: اگر مأموم یک فریضه را شروع کند و امام برای نماز احرام بندد مأموم باید چه‌کار کند؟ پاسخ: اگر نماز فریضه را شروع کرده بهتر است نیتش را به نافله تغییر دهد و دو رکعت را تمام کند، سپس به جماعت بپیوندد. پرسش: این حکم در مورد یک امام معمولی [غیر معصوم] برای نماز بود. حال اگر فریضه‌ای را شروع کند و خودِ امام معصوم برای نماز احرام ببندد مأموم چه‌کار باید انجام دهد؟ پاسخ: فریضه را قطع کند و نماز جماعت را با معصوم آغاز ‌نماید. پرسش: اگر خودِ امام معصوم حاضر باشد آیا نماز جماعت واجب خواهد بود؟ پاسخ: واجب نیست. پرسش: اگر چیزی را در همراهی با امام از دست بدهد و از ابتدا به نماز جماعت نرسد چه‌کار باید بکند؟ پاسخ: آن مقداری را که به نماز جماعت رسیده است به‌جا ‌بیاورد و آن را ابتدای نماز خود محسوب ‌کند و باقی‌ماندۀ نمازش را به پایان برساند؛ بنابراین اگر وقتی‌که به جماعت می‌پیوندد امام در رکعت دوم باشد نماز او ملحق به جماعت است و برای او رکعت اول محسوب می‌شود و به همین صورت. پرسش: اگر در رکعت چهارم به امام جماعت برسد چطور؟ پاسخ: همراه او وارد نماز می‌گردد و زمانی که امام سلام می‌دهد برمی‌خیزد و بقیۀ نماز خود را می‌خواند. پرسش: اگر در رکعت دومِ امام، به جماعت بپیوندد، رکعت دوم او رکعت سوم امام خواهد بود و امام در رکعت سوم فقط حمد را می‌خواند. حال او که در رکعت دوم است باید چه چیزی قرائت کند؟ پاسخ: در رکعت دومش حمد و سوره را می‌خواند و در دو رکعت آخر فقط حمد را. پرسش: اگر در رکعت سوم پیش از رکوع امام، به او برسد آیا واجب است تا رکوع امام منتظر شود سپس به جماعت بپیوندد یا تکبیر بگوید، حتی اگر از کافی نبودن وقت برای قرائت حمد و سوره اطمینان داشته باشد؟ پاسخ: واجب نیست تا زمان رکوع امام منتظر بماند. پرسش: اگر مأموم پس از برخاستن امام از رکوع رکعت پایانی به امام برسد باید چه‌کار کند؟ پاسخ: تکبیر بگوید و همراه امام سجده کند و زمانی که امام سلام می‌دهد او بر‌خیزد و به استقبال نمازش در رکعت اول برود و نیازی به شروع با تکبیرةالاحرام جدید ندارد. پرسش: اگر پس از برخاستن امام از سجدۀ پایانی مأموم به امام برسد چه‌کاری انجام می‌دهد؟ پاسخ: تکبیر می‌گوید و همراه امام می‌نشیند و وقتی‌که امام سلام داد برمی‌خیزد و به استقبال نمازش می‌رود و نیازی به شروع با تکبیر جدید ندارد. پرسش: اگر امام در حال تشهد میانی یا تشهد پایانی نماز باشد و مأموم در رکعت اول باشد به‌طوری‌که قصد برخاستن و کامل کردن نماز را داشته باشد، آیا نشستن او به حالت انتظار کیفیت معینی دارد؟ پاسخ: به همان شکل نماز می‌نشیند. پرسش: آیا جایز است مأموم پیش از امام سلام بدهد و برای کاری ضروری خارج شود؟ پاسخ: جایز و نماز جماعتش صحیح است. پرسش: اگر بانوان در صف پایانی باشند و مردانی برای نماز بیایند وظیفۀ بانوان چه خواهد بود؟ پاسخ: اگر برای مردان جایی برای ایستادن جلوی بانوان وجود نداشته باشد واجب است بانوان در صف آخر قرار گیرند (یعنی به عقب بروند). پرسش: اگر امام، پس از فاتحه قرائت سوره را فراموش یا سهو کند و داخل در رکوع گردد وظیفۀ مأموم چیست؟ پاسخ: همراه او رکوع می‌کند و چیزی بر عهده‌‌اش نیست.

احکام متعلق به مساجد

محمد‌بن‌ علی‌‌بن‌ حسین گفت: روایت شده که در تورات چنین نوشته شده است: «آگاه باشید که مساجد، خانه‌های من در زمین هستند؛ پس خوشا به سعادت بنده‌ای که در خانۀ خود پاکی بجوید و سپس مرا در خانه‌ام زیارت کند. آگاه باشید! بر زیارت‌شونده لازم است تا زیارت‌کننده را اکرام کند. کسانی را که در تاریکی‌ها به‌سوی مساجد می‌روند، آن‌ها را به نور تابناک در روز قیامت بشارت بده».([33]) ازآنجاکه نماز جماعت اغلب در مساجد برگزار می‌شود احکام مربوط به مساجد را به نماز جماعت ضمیمه کردیم. این احکام از طریق مطالعۀ پرسش‌ و پاسخ‌های زیر روشن خواهد شد: پرسش: آداب مساجد چیست؟ پاسخ: آداب و مستحبات مساجد عبارت‌اند از: 1- مساجد را رو باز و بدون سقف بسازند، مگر با حصیر و ساقۀ درخت، همانند سایبانی که حضرت موسی(ع) بنا کرده بود. 2- وضوخانه (یعنی دستشویی‌ها و محل وضو گرفتن) نزدیک درهای مسجد باشد. 3- مناره در دیوار مسجد ساخته شود نه در وسط مسجد. 4- هنگام ورود به مسجد با پای راست وارد شود و هنگام خروج با پای چپ. 5- بررسی کفش‌ها (یعنی به کفش‌های خود نگاه کند و مطمئن شود که از نجاست و چرک و مانند آن‌ها پاک باشند). 6- دعا کردن هنگام ورود و خروج، مانند دعایی که حضرت فاطمۀ زهرا(ع) از پدرش رسول خدا(ص) روایت کرده است که هنگام ورود به مسجد می‌فرمود: «بِسْمِ اللهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی‏ ذُنُوبِی‏ وَ افْتَحْ‏ لِی‏ أَبْوَابَ‏ رَحْمَتِک» و هنگام خروج از مسجد می‌فرمود: «بِسْمِ اللهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ افْتَحْ لِی أَبْوَابَ فَضْلِک».([34]) 7- آنچه از مسجد ویران شده است را به حالت اول خود برگردانند. 8- جارو کشیدن و نورانی کردن مسجد. 9- خریدوفروش نکردن در مسجد. 10- شرایط ورود دیوانه‌ها به مسجد را فراهم نکردن. 11- اجرا نکردن حکم‌ها در مسجد. 12- پرهیز از معرفی اشیای گم‌شده در مسجد. 13- اقامه نکردن حد در مسجد. 14- پرهیز از شعرسرایی در مسجد. 15- پرهیز از بالا بردن صدا در مسجد. 16- پرهیز از صنعت‌گری در مسجد. 17- پرهیز از خوابیدن در مسجد. پرسش: آیا دور ریختن آنچه از مسجد از بین رفته جایز است؟ پاسخ: جایز است آنچه از مسجد ویران شده است (نه چیزهایی که ویران نشده است) دور ریخته شود و برگرداندنش همان‌طور که گفتیم مستحب است. پرسش: حکم به کار بستن وسایل مسجد و چیزهای مربوط به آن چیست؟ پاسخ: می‌توان وسایل مسجد را در سایر مساجد به کار برد. پرسش: چه مواردی در رابطه با مساجد حرام است؟ پاسخ: موارد زیر حرام است: 1- زیباسازی مسجد با زیورآلات و منقوش کردن آن با عکس. 2- فروش وسایل مسجد. 3- قرار دادن چیزی از مسجد در راه و مُلک مردم. 4- باز کردن درِ خانۀ مردم به مسجد جز درِ خانۀ معصوم. 5- واردکردن نجاست به داخل مسجد. 6- از بین بردن نجاست در داخل مسجد (یعنی حرام است که از بین بردن نجاست از اشیای متنجس، داخل مسجد انجام شود). 7- خارج کردن سنگ و سنگ‌ریزه از مسجد. پرسش: اگر چنین کند و سنگ‌ها را از مسجد خارج کند حکمش چیست؟ پاسخ: واجب است به مسجد بازگردانده شود. پرسش: اگر کسی مقداری از آن را بردارد باید چه‌کار کند؟ پاسخ: واجب است به مسجد برگرداند یا به مسجد دیگری منتقل کند. پرسش: اگر آثار مسجد زایل شوند آیا می‌توان آن‌ها را برای خود برداشت؟ پاسخ: به تملک درآوردنشان حلال نیست. پرسش: در رابطه با مساجد و کسی که داخلش می‌گردد چه چیزی مکروه است؟ پاسخ: موارد زیر مکروه است: 1- بلند ساختن مسجد. 2- ساختن ایوان یا بالکن برای مسجد (غرفه‌هایی که در دیوار مسجد باشند). 3- ساختن محراب‌ها داخل دیوار. 4- مسجد را راه خود قرار دادن (یعنی مسجد را راه خودش قرار بدهد و از یک در وارد و از در دیگر خارج گردد). 5- غذا خوردن در مسجد و استفاده از مسجد به‌عنوان مجلس غذا خوردن. این کار به‌شدت مکروه است. 6- وارد شدن کسی که دهانش بوی پیاز یا سیر می‌دهد. 7- خارج کردن خلط سینه و بیرون انداختن آب دهان. 8- کشتن شپش؛ و اگر چنین کند آن را با خاک می‌پوشاند. 9- کشف و آشکارکردن عورت (البته اگر بیننده‌ای نباشد وگرنه حرام است). 10- پرتاب‌کردن سنگ. برخی دیگر از احکام مساجد: پرسش: اگر کلیسا (معابد نصرانی‌ها) یا دیر (معابد یهودیان) ویران شود آیا می‌توان در مکانشان مسجد ساخت؟ پاسخ: اگر متعلق به اهل ذمه باشد (یعنی در ذمۀ اسلام باشند و طبق شرایط ذمه عمل کنند، مثل آشکارا گناه نکردن ـ‌همانند خوردن خوک، نوشیدن شراب و غیره‌ که جزو برخی از شرایط ذمه هستند‌ـ و معبدی برای خود احداث نکنند) تعرض به آن‌ها جایز نیست، ولی اگر در زمینی باشد که با نبرد تصاحب شده یا اهلش هلاک شده باشند، به کار بردن آن به‌عنوان مسجد جایز است. پرسش: آیا بهتر است نماز در مسجد خوانده شود یا در منزل؟ پاسخ: نماز واجب در مسجد بهتر از منزل است و نافله، عکس آن می‌باشد. پرسش: فضیلت به‌جا آوردن نماز در مسجد چیست؟ پاسخ: نماز در مسجد جامع صد برابر، در مسجد قبیله بیست‌وپنج برابر، و در مسجد بازار دوازده برابر فضیلت دارد. پرسش: آیا حرمت ضریح‌های معصومین(ع) و حسینیه‌ها مانند مساجد است؟ پاسخ: حرمت ضریح‌های معصومین(ع) و حسینیه‌ها مانند حرمت مسجد است، اما غذا خوردن در حسینیه‌ها مکروه نیست. پرسش: آیا می‌توان از مسجد برای ادارۀ امور مردم استفاده کرد؟ پاسخ: مستحب است امام یا کسی که امام منصوب کرده است امور مسلمانان را در مسجد اداره کند. ***

-(8) نماز خوف و مطارده

دو وضعیت وجود دارد که گاهی مؤمن با آن‌ها مواجه می‌گردد: وضعیت خوف (مانند وضعیتی که در حین جنگ حق و باطل پیش می‌آید) و وضعیت خوف شدید (مانند وضعیتی که در میدان نبرد، کار به رو در رو شدن و دست‌وپنجه نرم کردن رزمندگان کشیده می‌شود). نماز در هیچ حالتی نباید ترک شود؛ پس مؤمن در این دو وضعیت مذکور چگونه نماز بخواند؟ پاسخ این است که در حالت اول، نماز خوف و در حالت دوم، نماز مطارده بخواند. احکام این دو نماز به شرح زیر است:

1- نماز خوف (ترس)

پرسش: نماز خوف چگونه خوانده می‌شود؟ پاسخ: نماز خوف در سفر و حضر [کسی که حکم مسافر را ندارد]، چه جماعت و چه فرادا به‌صورت شکسته خوانده می‌شود. پرسش: اگر نماز خوف به جماعت خوانده شود امام چگونه با آنان نماز می‌خواند؟ پاسخ: امام مختار است که اگر بخواهد با گروهی از مؤمنان نماز بخواند و سپس با گروه دیگری نیز نماز بخواند؛ و بهتر است مثل رسول خدا(ص) در ذات‌الرقاع نماز بخواند (غزوۀ معروفی که در سال چهارم هجری در سرزمین غطفان نجد واقع شد). پرسش: پس از نماز امام با گروه اول حکم نماز او با گروه دوم چه خواهد بود؟ پاسخ: نماز دوم برایش مستحب خواهد بود. پرسش: پیامبر(ص) در ذات‌الرقاع چگونه نماز خواند؟ پاسخ: رسول خدا(ص) در روز ذات‌الرقاع نماز خوف را چنین خواند: گروهی همراه او به صف نماز ایستادند و گروهی در برابر دشمن. پیامبر(ص) با گروهی که همراهش بودند یک رکعت خواند، سپس آنان نماز خود را فرادا ادامه دادند و به پایان رساندند و رفتند و در برابر دشمن صف کشیدند و گروه دیگر که نماز نخوانده بودند آمدند و رسول خدا(ص) رکعتی از نمازش که باقی مانده بود را با آنان به‌جا آورد؛ سپس در حالت نشسته باقی ماند تا آنان نیز نمازشان را به پایان رساندند و رسول خدا(ص) همراه آنان سلام داد. پرسش: شروط نماز خوف چیست؟ پاسخ: چهار شرط دارد: 1- دشمن در جهت قبله نباشد. 2- دشمن چنان نیرویی نداشته باشد که بتواند بر مسلمانان هجوم آورد. 3- تعداد مسلمانان آن‌قدر باشد که بتوانند به دو گروه تقسیم شوند و هر گروه بتواند در برابر دشمن ایستادگی کند. 4- امام نیاز نداشته باشد که آنان را به بیش از دو گروه تقسیم کند. پرسش: اگر دشمن در جهت قبله باشد یا چنان نیرویی داشته باشد که بتواند بر مسلمانان هجوم آورد، در این صورت لشکر مسلمانان اگر بخواهند به جماعت نماز بخوانند چگونه این کار را انجام می‌دهند؟ پاسخ: تنها یک نماز می‌خوانند و نه نماز خوف. پرسش: اگر لازم باشد که لشکر مسلمانان به بیش از دو گروه تقسیم شود ـ‌‌مثلاً وقتی دشمن در بیش از یک جهت بر آنان احاطه داشته باشد‌ـ آیا نماز خوف را به جماعت می‌خوانند؟ پاسخ: نماز خوف را به جماعت نمی‌خوانند بلکه می‌توانند به‌صورت فرادا ادا کنند. پرسش: نماز خوف در نماز دورکعتی (نماز صبح، ظهر، عصر و عشا) چگونه به‌صورت جماعت خوانده می‌شود؟ پاسخ: اگر نماز دورکعتی باشد امام همراه آنان رکعت اول را می‌خواند و می‌نشیند و کسانی که پشت سرش هستند برمی‌خیزند و نمازشان را به پایان می‌رسانند؛ سپس با دشمن روبه‌رو می‌شوند. امام برای رکعت دوم برمی‌خیزد و گروه دوم می‌آیند و تکبیرةالاحرام می‌گویند و همراه او داخل در رکعت دوم امام می‌گردند ـ‌که این رکعت برای آنان رکعت اول به شمار می‌رود‌ـ زمانی که امام برای تشهد می‌نشیند آن را طول می‌دهد و کسانی که پشت سرش هستند برمی‌خیزند و نماز را به پایان می‌رسانند و می‌نشینند و امام همراه آنان تشهد می‌گوید و سلام می‌دهد. پس نماز خوف با نماز جماعت عادی در سه مورد اختلاف دارد: 1- انفراد مأموم (انفراد در اعمال نماز است نه نیت، زیرا نماز او جماعت است): این انفراد برای گروه اول زمانی حاصل می‌شود که در رکعت دوم از امام جدا می‌شوند و پیش از امام سلام می‌دهند، و همچنین انفراد برای گروه دوم در رکعت دوم حاصل می‌شود تا زمانی که در تشهد و سلام به امام می‌پیوندند. 2- توقّع (یعنی انتظار کشیدن) از سوی امام برای مأمومین تا زمانی که نماز مأمومین تمام شود: این منتظر ماندن در انتظار کشیدن امام برای آمدن گروه دوم حاصل می‌شود، و همچنین منتظر باقی‌ماندن امام برای گروه دوم تا وقتی‌که رکعت دومشان را تمام کنند و سپس همراهشان تشهد بگوید و سلام دهد. 3- امامت شخص نشسته برای ایستاده: این اتفاق با در حالت نشسته باقی‌ماندن امام برای تشهد (با اینکه او امام است) رخ می‌دهد تا وقتی‌که گروه دوم رکعت دومشان را کامل کنند و سپس امام همراه آنان تشهد می‌گوید و سلام می‌دهد. پرسش: نماز جماعت خوف در نماز سه رکعتی (یعنی مغرب) چگونه خوانده می‌شود؟ پاسخ: اگر نماز سه رکعتی باشد امام اختیار دارد که اگر بخواهد با گروه اول یک رکعت و با گروه دوم دو رکعت بخواند و یا برعکس عمل کند. پرسش: آیا جایز است که هر گروه یک نفره باشد؟‌ یعنی رزمندگان سه نفر باشند و خودِ امام نیز یکی از آنان باشد؟ پاسخ: جایز است هر گروه یک نفره باشد. برخی دیگر از احکام مربوط به نماز خوف: پرسش: حکم سهوی که برای نمازگزاران در نماز خوف در تبعیت از امام رخ می‌دهد چیست؟ پاسخ: حکمی ندارد. پرسش: حکم سهوی که برای نمازگزار در نماز خوف در حال انفراد رخ می‌دهد چیست؟ پاسخ: همان حکمی است که پیش‌تر در مبحث سهو گفتیم. پرسش: حکم همراه داشتن سلاح در نماز به‌خصوص اینکه روی آن نجاست باشد چیست؟ پاسخ: همراه داشتن سلاح در نماز واجب است حتی اگر رویش نجاستی باشد. پرسش: اگر سلاح به‌قدری سنگین باشد که مانع برخی از واجبات نماز گردد چطور؟ پاسخ: جایز نیست. پرسش: اگر امام مرتکب سهوی شود که موجب

دو سجدۀ سهو

گردد و سپس گروه دوم وارد نماز جماعت شوند آیا گروه دوم سجدۀ سهو می‌نمایند؟ پاسخ: وقتی امام سلام داد و سجدۀ سهو نمود بر گروه دوم واجب نیست از او تبعیت کنند.

2- نماز مطارده (خوف شدید)

پرسش: نماز مطارده چیست؟ پاسخ: نماز مطارده که نماز خوف شدید نیز نامیده می‌شود،‌ زمانی خوانده می‌شود که به‌عنوان‌مثال کار به گلاویز شدن (یعنی دو جنگجو با یکدیگر درگیر می‌شوند) و تعقیب و گریز (زمانی که دشمن را تعقیب می‌کند یا دشمن او را تعقیب می‌کند) کشیده شود؛ که در این حالت با توجه به امکانش در حال ایستاده یا راه‌رفتن یا سواره نماز می‌خواند. با گفتن تکبیرةالاحرام رو به قبله می‌کند و در صورت امکان ادامه می‌دهد و در غیر این صورت آن مقدار که برایش ممکن است رو به قبله می‌کند و اگر این کار ممکن نباشد به هر جهتی که ممکن است نماز می‌خواند. پرسش: اگر بخواهد نماز مطارده را در حال سواره بخواند سجده‌اش چگونه خواهد بود؟ پاسخ: اگر نتواند پیاده شود در حال سواره نماز می‌گزارد و بر برآمدگی جلوی زینش سجده می‌کند و اگر این کار برایش ممکن نبود برای سجده با اعضای بدنش مثل سر و دست و چشم اشاره می‌کند. پرسش: اگر بترسد و نتواند نماز را این‌گونه بخواند چگونه بخواند؟ پاسخ: با تسبیح گفتن نماز می‌گزارد و رکوع و سجود از او ساقط می‌گردد و به‌جای هر رکعتی می‌گوید: «سُبحانَ اللهِ وَ الحَمدُ لِلهِ وَ لا اِلهَ اِلّا الله وَ الله‌اکبر». برخی دیگر از احکام مربوط به نماز مطارده: پرسش: نماز مطارده برای زمانی است که جنگ به حالت رزم با شمشیر کشیده شود. آیا چنین وضعیتی شامل جنگ با سلاح‌های امروزی نیز می‌شود؟ پاسخ: بله، آن‌ها را نیز شامل می‌شود. پرسش: اگر در حال نماز گزاردنِ با اشاره، احساس امنیت پیدا کند و وضعیت بهتر شود نمازش را چگونه به پایان برساند؟ پاسخ: باقی‌ماندۀ نمازش را با رکوع و سجود به پایان برساند و مادامی‌که در حین نماز پشت به قبله نکرده باشد نماز را از نو تکرار نمی‌کند ولی اگر پشت به قبله کرده باشد نماز را تکرار ‌نماید. پرسش: اگر پرسش قبلی معکوس شود چطور؟ یعنی اگر بخشی از نماز را به شکل عادی بخواند و سپس خوف و ترس پیش آید چه‌کاری انجام می‌دهد؟ پاسخ: نمازش را به شکل نماز شخص ترسیده به پایان می‌رساند و نماز جدیدی نمی‌خواند. پرسش: اگر کسی یک سیاهی یا شبحی ببیند و گمان کند دشمن است و نمازش را کوتاه یا با اشاره بخواند سپس معلوم شود که گمانش باطل بوده است آیا نماز را تکرار می‌کند؟ پاسخ: تکرار نمی‌کند. پرسش: اگر دشمن بیاید و او نمازش را از شدت ترس با اشاره بخواند، سپس معلوم شود که حایل و مانعی سر راه دشمن وجود داشته است آیا نماز را تکرار می‌کند؟ پاسخ: تکرار نمی‌کند. پرسش: اگر از سیل یا حیوان درنده‌ای بترسد آیا می‌تواند نماز را به‌صورت خوف شدید بخواند؟ پاسخ: جایز است نماز را به‌صورت خوف شدید بخواند. پرسش: با توجه به مبحث خوف شدید، از شخصی که در گل گیر کرده و نیز شخصی که در حال غرق‌شدن است و نمی‌تواند نماز را به‌صورت کامل ادا کند سؤالی دارم؛ این دو چگونه نماز می‌خوانند؟ پاسخ: به هر صورتی که می‌توانند نماز می‌خوانند و برای رکوع و سجودشان اشاره می‌کنند. پرسش: آیا نمازشان را مانند شخص در حالت خوف، کوتاه می‌خوانند؟ پاسخ: نماز خود را کوتاه نمی‌خوانند، مگر در سفر یا ترس.

-(9) نماز مسافر

نمازگزار نمازش را در سفر شکسته می‌خواند و شایسته است که ابتدا شرایط سفری را که نماز در آن شکسته است معرفی و سپس احکام مربوط به شکستن نماز را بیان کنیم. پرسش و پاسخ‌هایی که در ادامه می‌آید به این مطالب خواهند پرداخت:

1- شرایط سفر

سفری که در آن نماز شکسته می‌شود، شش شرط دارد که عبارت‌اند از: اعتبار مسافت، قصد طی کردن مسافت، سفرش را با اقامت در میان سفر قطع نکند، سفر مُجاز باشد (حرام نباشد)، سفرش بیش از حضورش نباشد، شکستن پس از مخفی شدن اذان باشد.

1- اعتبار مسافت

پرسش: مسافت معتبر برای شکستن نماز چیست؟ پاسخ: 44 کیلومتر رفت یا 44 کیلومتر برگشت، یا 22 کیلومتر رفت‌وبرگشت که در مجموع 44 کیلومتر می‌شود. پرسش: اگر مسافتی که طی کرده است 22 کیلومتر باشد و بخواهد طی یک یا چند روز (که کمتر از 10 روز است) به خانه‌اش برگردد چه حکمی دارد؟ پاسخ: باید شکسته بخواند. پرسش: اگر طی یک روز کمتر از 22 کیلومتر برود و بیاید و دوباره برود (مثلاً به مسافت 10 کیلومتری برود سپس به شهر خود بازگردد و سپس مجدداً 15 کیلومتر طی طریق کند که مجموع مسافتی که طی کرده است 35 کیلومتر شود) آیا نمازهای آن روزی که تردد کرده است را باید شکسته بخواند؟ پاسخ: شکستن جایز نیست حتی اگر نیتش شکستن بوده باشد؛ زیرا او با برگشتن به شهر خود سفرش را قطع کرده است. پرسش: اگر شهری دو راه داشته باشد که راه کوتاه‌تر مسافت شرعی معتبر نباشد و راه دورتر مسافت شرعی معتبر باشد و او راه دورتر را طی طریق کند (و قصدش افطار و شکستن نماز باشد نه چیز دیگر) آیا شکسته می‌خواند؟ پاسخ: نمازش را می‌شکند حتی اگر این کارش برای به دست‌ آوردن «رخصت» باشد، یعنی به دست آوردن اجازۀ شکستن نماز و افطار کردن، ‌اگر روزه‌دار است‌.

2- قصد طی مسافت

پرسش: اگر کمتر از مسافت حد شکسته شدن را قصد کند سپس نظرش عوض شود و مسافت دیگری مثل آن را قصد کند (مثلاً تصمیم بگیرد برای کاری 12 کیلومتر طی طریق کند و وقتی به آنجا رسید تصمیم جدیدی بگیرد که 12 کیلومتر دیگر راه برود و مجموع مسیری که می‌رود به 24 کیلومتر برسد)، اگر بخواهد نماز ـ‌‌مثلاً نماز ظهر و عصر‌ـ بخواند آیا آن را شکسته می‌خواند؟ پاسخ: شکسته نمی‌خواند؛ زیرا از همان ابتدا قصد همۀ مسافت شرعی را نداشته است. پرسش: اگر مجموع مسافتی که طی کرده است بیش از حد شکسته باشد و بخواهد بازگردد حکمش چه خواهد بود؟ آیا نماز را شکسته می‌خواند؟ پاسخ: اگر مسافتِ حدِ شرعی کامل شده باشد و بخواهد بازگردد ازآنجاکه از حد شرعی دورتر رفته است نمازش را می‌شکند و در غیر این صورت چنین نمی‌کند؛ در مثالی که پیش‌تر گفته شد (که مسافت بازگشت او 24 کیلومتر است) نماز را نمی‌شکند، ولی اگر مجموع مسیری که طی کرده است 44 کیلومتر یا بیشتر باشد (مثلاً به مدرسه‌ای برود که از محل سکونتش 20 کیلومتر فاصله داشته باشد و بعد از رسیدن به آن مدرسه تصمیم بگیرد به مدرسۀ دیگری در 15 کیلومتری آنجا برود و پس از رسیدن به آنجا تصمیم بگیرد به مدرسۀ سوم با فاصلۀ 10 کیلومتری برود و مجموع مسیری که طی کرده است به 45 کیلومتر بالغ شود) چنین شخصی اگر بخواهد از مدرسۀ سوم به خانۀ خود بازگردد باید در مسیر بازگشتش نماز را شکسته بخواند، زیرا مسافت شرعی محقق شده است. پرسش: اگر در جست‌وجوی حیوانی فراری یا شخصی بدهکار (مدیون) یا بنده‌ای فراری باشد، در مسیری که حیوان یا بدهکار یا آن بنده را جست‌وجو می‌کند و همچنین در مسیر بازگشتش چگونه نماز می‌خواند؟ پاسخ: اگر در مسیرِ رفتن، کمتر از حد شرعی را قصد کرده باشد، سپس مسافت مشابه دیگری را قصد کند و از ابتدای رفتنش به‌طور یکجا مسافت شرعی را قصد نکرده باشد نمازش را نمی‌شکند، اما در مسیر بازگشت اگر مجموع مسیری که طی کرده است بالغ بر حد شرعی و بیش از آن گردیده باشد نمازش را می‌شکند؛ مثل وضعیتی که در مثال پیشین بیان گردید. پرسش: اگر از شهر یا محل اقامتش به انتظار دوستانش خارج شود با این نیت که اگر میسّر شد همراه آنان سفر کند و اگر میسر نشد بازگردد، در مسیری که به انتظار آنان می‌رود چگونه نماز می‌گزارد؟ پاسخ: اگر مکان مورد انتظار در فاصلۀ حداقل 22 کیلومتری باشد در سفر و محل توقفش، شکسته و اگر کمتر از آن مسافت باشد نمازش را کامل می‌خواند تا وقتی‌که مسافرت با دوستانش برای او میسر گردد و با آنان سفر کند.

3- سفر را با اقامت در میان سفرش قطع نکند

پرسش: اگر تصمیم به طی مسافت شرعی (یعنی 44 کیلومتر) بگیرد و در راهش ملکی داشته باشد که شش ماه آن را وطن قرار داده باشد، آیا باید در راه و ملکش نمازش را بشکند یا کامل بخواند؟ پاسخ: در راه و ملکش نماز را کامل می‌خواند. همچنین اگر در میان راه نیت اقامت کند نماز را کامل می‌خواند. پرسش: اگر میان او و ملکش یا میان او و جایی که قصد اقامت کرده است به مقدار حد شرعی فاصله باشد (مثلاً خانۀ دیگری داشته باشد که آن را 6 ماه وطن قرار داده باشد و با آن خانه یا مکانی که قصد اقامت کرده است 50 کیلومتر فاصله داشته باشد) آیا در مسیرِ رفتنش به‌سوی آنجا نماز را شکسته می‌خواند؟ پاسخ: در طی مسیر (یعنی در حین رفتن به‌سوی آن مکان یا بازگشت از آنجا) شکسته می‌خواند، اما در ملکش نماز را کامل می‌خواند. پرسش: اگر او چندین وطن داشته باشد نمازش را چگونه می‌خواند؟ پاسخ: باید فاصلۀ میان وطن (یعنی وطنی که در آن هست و قصد شروع سفر از آنجا را دارد) و وطن اول را بسنجد، اگر این فاصله به‌اندازۀ حد شرعی باشد باید در مسیرش به‌سوی آنجا شکسته بخواند. با رسیدن به وطن اول سفرش قطع می‌گردد و نماز در آن کامل خواهد بود؛ سپس فاصلۀ میان آنجا (یعنی وطن اول که به آن رسیده است) و وطن دوم را می‌سنجد، اگر به مقدار حد شرعی نرسد باید در مسیرش به‌سوی آنجا نمازش را کامل بگزارد ـ‌چون سفرش قطع شده است‌ـ ولی اگر به حد شرعی برسد باید در مسیر دومش شکسته بخواند تا وقتی‌که به وطن دوم برسد و در آنجا نماز را کامل می‌گزارد. پرسش: وطنی که نماز در آن تمام است کدام است؟ پاسخ: وطنی که نماز در آن به‌صورت کامل خوانده می‌شود محل سکونت و استقرار او و هر محلی است که در آن ملک یا شبیه آن (مثل زمین زراعتی یا انفالی که با اجازۀ امام از آن بهره‌برداری می‌کند) داشته باشد به‌طوری‌که شش ماه متوالی یا بیشتر آن را به‌عنوان وطن برگزیده باشد به‌شرط اینکه در آن ملک، خانه‌ای برای سکونت داشته باشد. پرسش: اگر خانه، ارث و شخصی در آن سهمی داشته باشد آیا خانۀ محل سکونت به شمار می‌رود تا حکم وطن‌بودن را به خود بگیرد؟ پاسخ: اگر در آن خانه شش ماه متوالی یا بیشتر سکونت کرده باشد و سهم او به مقداری باشد که برای سکونت شایسته باشد می‌توان برای او حکم به وطن بودنِ آنجا داد. پرسش: آیا محل ولادت ـ‌اگر در جای دیگری سکونت داشته باشد‌ـ وطن به شمار می‌رود؟ پاسخ: محل ولادت وطن به شمار نمی‌رود مگر با تحقق شرط‌هایی که گفته شد. پرسش: در شرط شش ماه سکونت متوالی داشتن، اگر در این شش ماه مثلاً برای زیارت یا کاری سفر کند و سپس بازگردد، آیا این عمل آسیبی به این شرط وارد می‌کند؟ پاسخ: آسیبی نمی‌رساند. پرسش: آیا نیتِ رفتن از وطن و کوچ‌کردن به مکانی دیگر، از اولین روزی که تصمیم به رفتن گرفته است تأثیری در وطن بودن شهری که قصد رفتن از آنجا را داشته است دارد؟ پاسخ: وطنی که شرط‌های ذکر شده در آن تحقق یافته باشد حتی اگر از آن کوچ کند وطن باقی می‌ماند و از وطن بودن خارج نمی‌گردد مگر با منتفی‌شدن شرط‌های مذکور. در مورد مکانی که با نداشتن ملک، در آن ساکن و مستقر است نماز کامل است ولی اگر از آن کوچ کند و در سفرش از آنجا عبور کند نمازش در آنجا شکسته خواهد بود و سفرش قطع نمی‌گردد. پرسش: اگر از وطن قبلی روی‌گردان نشود ولی سال‌ها در مکان دیگری زندگی کند و برای سکونت به آنجا بازنگردد آیا مکان اول، وطن باقی می‌ماند؟ پاسخ: نماز در مکانی که در آنجا ساکن و مستقر است کامل می‌باشد تا زمانی که مهاجرت کند و از آن روی‌گردان شود، اما وطنی که با شروط ذکر شده محقق می‌گردد وطن باقی می‌ماند و نماز در آن کامل است؛ جز با منتفی‌شدن شروط ذکر شده؛ و اگر از آنجا مهاجرت کند و از سکونت در آن محل روی گرداند آسیبی به وطن بودن آنجا نمی‌رساند. پرسش: کسی که اجاره‌نشین باشد و در شهری که ساکن است ملکی نداشته باشد، آیا علی‌رغم اینکه سال‌های زیادی در آنجا بوده است وطنش به شمار می‌رود؟ پاسخ: در مکان سکونت و استقرارش از اولین روزی که در آنجا ساکن شده است مادامی‌که در آن مکان استقرار دارد نماز، کامل است؛ ولی اگر از آنجا کوچ کند و روی‌گردان شود، اگر در میان سفرش از آنجا رد شود تا هنگامی‌که در آنجا ملکی نداشته باشد نمازش در آنجا کامل نیست و مدت سکونت گذشتۀ او در این مکان هرقدر هم که باشد در حال حاضر باید نماز را شکسته بخواند.

4- سفرش مجاز باشد (حرام نباشد)

پرسش: آیا تفاوتی میان اینکه سفرش واجب باشد ـ‌مثل حجةالاسلام [حج واجب]‌ـ یا مستحب باشد ـ‌مثل زیارت پیامبر(ص)‌ـ یا مباح باشد ـ‌مثل سفر تجاری‌ـ وجود دارد؟ پاسخ: تفاوتی ندارد و مهم این است که سفرش مجاز و غیر حرام باشد. پرسش: اگر سفرِ معصیت باشد آیا باید شکسته بخواند؟ پاسخ: شکسته نمی‌خواند؛ مانند سفر با انگیزۀ پیروی از ظالم (یعنی سفرش همراه ظالم یا به دستور او باشد)، و سفر شکار تفریحی. پرسش: اگر شکار برای خوراک خودش یا خانواده‌اش یا به‌قصد تجارت باشد و تفریحی نباشد آیا شکسته می‌خواند؟ پاسخ: طی سفرش شکسته می‌خواند.

5- سفرش بیشتر از حضورش نباشد

پرسش: مثال «کثیرالسفر» چیست؟ پاسخ: مثال چنین شخصی، کوچ‌نشینی است که به دنبال باران می‌رود، همچنین کرایه بگیر، دریانورد و تاجری است که در جست‌وجوی بازار است (یعنی از بازار یک شهر خرید می‌کند و در بازار شهر دیگری می‌فروشد) و همچنین پیک نامه‌رسان (که کارش بردن نامه‌ها بین شهرهاست). پرسش: آیا می‌توانید ضابطه‌ای معرفی کنید که بتوانیم با آن «کثیرالسفر» را بشناسیم؟ پاسخ: ضابطۀ آن: کسی که به‌طور مرتب، سفرش چهار روز در هفته یا شانزده روز در ماه یا شش ماه و یک روز در سال باشد، نمازش کامل است و در سفر باید روزه بگیرد. چنین شخصی هر زمان بداند وضعیتش چنین است باید نماز را کامل بخواند و روزه بگیرد، حتی اگر در اولین روز از سفرش چنین اطلاعی حاصل کند. پرسش: اگر شخصی ـ‌به‌عنوان‌مثال‌ـ قرارداد کاری هشت‌ماهه داشته باشد و برای کارش پنج روز در هفته در مسافرت باشد چگونه عمل می‌کند؟ پاسخ: کمترین مدت برای کامل خواندن نماز، شش ماه است یعنی اگر قراردادش شش ماه یا بیشتر باشد نماز را کامل می‌خواند. پرسش: اگر شخصی روز به روز، یا هفته‌به‌هفته کار کند و سفرش بیش از حضورش باشد ولی کارش حالت ثابتی نداشته نباشد ـ‌یعنی به شکلی باشد که شاید برای مدت یک هفته یا یک ماه یا دو ماه باشد‌ـ و به‌هرحال، مدت را نداند ولی درهرصورت کمتر از شش ماه باشد، یعنی همین‌طور قرارداد را ماهانه تمدید کند یا اینکه اصلاً قراردادی نداشته باشد ـ‌حالا فرقی نمی‌کند که این عدم قطعیت از سوی او باشد یا از سوی کارفرما‌ـ وظیفه‌اش چیست؟ پاسخ: چنین شخصی نمازش را کامل نمی‌خواند، مگر پس از گذشت شش ماه از کارش؛ یعنی اگر شش ماه به همین صورت ادامه دهد پس از آن باید نماز را کامل بگزارد حتی اگر قراردادش هفتگی یا کارش روز به روز باشد. پرسش: حال اگر چنین افرادی پس از اینکه وضعیتشان مشخص شد، به‌طوری‌که نمازشان را کامل بخوانند؛ و پس از اینکه شش ماه یا بیشتر در کار یا سفری که بیش از حضور باشد سپری کردند، اگر آن کار یا سفر را ترک کنند اما ترک کردنشان به دلیل روی گرداندن از آن کار نباشد، بلکه برای جست‌وجوی کاری دیگر یا به دلیل پیشامدی بوده باشد...، اگر به مدت یک یا دو روز سفر کنند حکمشان چیست؟ آیا وضعیتشان مانند سابق است؟ یا باید در سفر شکسته نماز بخوانند؟ پاسخ: مادامی‌که از وضعیت گذشتۀ خود روی‌گردان نشده باشند وضعیتشان همچنان تا گذشت شش ماه استمرار پیدا می‌کند حتی اگر در خانۀ خود بمانند؛ یعنی اگر یک نفرشان مثلاً برای زیارت یا مداوا سفر کند نمازش را کامل می‌گزارد. پرسش: اگر یکی از آنان از اولین روز ترک کردنش برای سفر بداند که برای بیش از شش ماه سفر نخواهد رفت ولی این نرفتن همیشگی نخواهد بود وضعیتش چگونه محسوب خواهد شد؟ پاسخ: وضعیت این شخص از اولین روز ترک سفر، ‌اگر به‌جایی سفر کند مانند کسی است که نماز را شکسته می‌خواند.

6- شکستن نماز برای مسافر جایز نیست تا وقتی‌که اذان از او مخفی گردد

پرسش: آیا معنای این سخن این است که شکستن نماز پیش از این حد، جایز نیست؟ پاسخ: ترخص (شکستن و افطار کردن) برای او پیش از این حد جایز نیست حتی اگر نیت سفر شبانه داشته باشد. پرسش: در بازگشت از سفر به‌سوی شهرش تا چه حدی نمازش شکسته باقی می‌ماند؟ پاسخ: در بازگشت نیز تا وقتی‌که اذان شهرش به گوش برسد، نمازش به‌صورت شکسته باقی می‌ماند،‌ وقتی اذان را شنید نماز را کامل می‌خواند. پرسش: آیا در شنیدن صدای اذان، شنیدنِ به‌طور معمول اعتبار دارد؟ یا شنیدن از طریق چیزهایی مثل بلندگو؟ پاسخ: شنیدن با صدای انسان معتبر است، نه بلندگو. پرسش: اگر قصد اقامت در غیر شهر خود را داشته باشد آیا باید نماز را کامل بخواند یا شکسته؟ پاسخ: اگر نیت اقامت ده‌روزه داشته باشد باید کامل بخواند و در کمتر از ده روز، شکسته بخواند. پرسش: اگر در تصمیم گرفتن بین اقامت داشتن و نداشتن مردد باشد، نماز را شکسته بخواند یا تمام؟ پاسخ: (اگر در تردید باقی بماند و برای اقامت یا عدم اقامت، تا یک ماه تصمیم نگیرد) از آن لحظه تا یک ماه شکسته بخواند و در طول این یک ماه به شکسته‌خواندن نمازش ادامه ‌دهد و بعد از یک ماه نماز را کامل بخواند حتی اگر تنها یک نماز باشد. پرسش: اگر نیت اقامت ده‌روزه کند، سپس پیشامدی روی دهد و تصمیم به قطع اقامت بگیرد، نماز را باید شکسته بخواند یا تمام؟ پاسخ: به وضعیت شکسته خواندن نماز بازگردد و فرقی نمی‌کند که تنها یک نماز به نیت کامل خوانده باشد یا بیش از یک نماز، یا اصلاً هنوز نمازی نخوانده باشد. پرسش: اگر نیت اقامت کند و بعد به دلیل یک پیشامد، اقامت را قطع کند، سپس بار دیگر به نیت خود برای باقی ماندن بازگردد، آیا لازم است نیت اقامت جدیدی داشته باشد تا نمازش را کامل بخواند؟ پاسخ: لازم است دوباره برای اقامت ده‌روزه نیت کند تا نمازش را کامل بخواند.

2- شکستن نماز

پرسش: آیا شکستن نماز در سفر «عزیمت» (یعنی واجب) است یا «رخصت» [اجازه] است و مکلف برای شکستن یا نشکستن اختیار دارد؟ پاسخ: شکستن نماز در سفر واجب است مگر در چهار وطن: مکه، مدینه، مسجد جامع کوفه، حائر حسینی؛ که در این چهار مکان می‌تواند نماز را بشکند یا کامل بخواند و بهتر است کامل بخواند. پرسش: اگر شکستن نماز بر او واجب گردد و او عمداً نماز را کامل بخواند ‌آیا باید نمازش را تکرار کند؟ پاسخ: در تمام حالات، نمازش را تکرار می‌کند، چه در وقت نماز و چه خارج از وقت. پرسش: اگر مسافر نداند که باید شکسته بخواند و نمازش را کامل بخواند، چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: لازم نیست نمازش را تکرار کند حتی اگر داخل وقت نماز شده باشد. پرسش: اگر مسافر از روی فراموشی نمازش را کامل بخواند ‌آیا باید آن را تکرار کند؟ پاسخ: در وقت نماز تکرار نمی‌کند و خارج از وقت نیز قضا نمی‌نماید. پرسش: اگر مسافر به‌طور اتفاقی نمازش را شکسته بخواند (بدون اینکه قصد شکستن داشته باشد بلکه قصدش کامل خواندن باشد و به‌طور اتفاقی بشکند) حکم نمازش چیست؟ پاسخ: نمازش صحیح است. پرسش: اگر داخل وقت نماز شود و او در وضعیت نماز کامل باشد و بعد از آن به سفر برود و وقت نماز باقی باشد و بخواهد نماز بگزارد چگونه نماز بخواند؟ پاسخ: ازآنجاکه در حال ادای نماز است نماز را شکسته می‌خواند. پرسش: اگر داخل وقت نماز شود و او مسافر باشد و بعد [در وطن] حضور یابد و وقت آن نماز هنوز باقی مانده باشد ‌آیا باید نماز را کامل بخواند یا شکسته؟ پاسخ: ازآنجاکه در حال ادای نماز است نماز را کامل بخواند. پرسش: آیا برای مسافری که نماز را شکسته می‌خواند، مورد مستحب وجود دارد؟ پاسخ: مستحب است پس از هر فریضه‌ای سی بار بگوید: «سُبحانَ اللهِ وَ الحَمدُ لِلهِ وَ لا اِلهَ اِلّا الله وَ الله‌اکبر» تا (شکسته شدن) فریضه را جبران نماید [یعنی به‌جای دورکعتی که در نماز چهار رکعتی شکسته شده است]. پرسش: اگر مسافر به کسی که نمازش کامل است اقتدا کند چگونه نماز بخواند؟ پاسخ: اگر مسافر به شخصی با نماز کامل اقتدا کند لازم نیست از او تبعیت نماید بلکه باید به مقدار فریضۀ خودش اکتفا کند و به‌طور انفرادی سلام دهد. برخی دیگر از احکام مربوط به سفر و نماز: پرسش: اگر به‌قصد مسافتی خارج شود (یعنی با قصد طی کردن مسافتی خارج شود) و مانعی پیش بیاید و بخواهد نماز بخواند آیا باید نماز را کامل بخواند یا شکسته؟ پاسخ: باید بسنجد و وضعیت را روشن کند؛ اگر هنوز از نیت سفر برنگشته باشد و اگر در جایی باشد که اذان بر او مخفی شده است نماز را شکسته بخواند ولی اگر در جایی باشد که اذان را می‌شنود یا اینکه نیتش را تغییر داده باشد و نمی‌خواهد سفر کند نماز را کامل بخواند. پرسش: آیا در وضعیت پرسش قبلی، مسافر دریا متفاوت از مسافر خشکی است؟ پاسخ: مسافر خشکی و دریا در این مورد یکسان هستند. پرسش: اگر به‌قصد مسافتی خارج شود و باد او را برگرداند هنگام برگشتن چگونه نماز می‌خواند؟ پاسخ: اگر به مکانی برسد که اذان شهرش را بشنود نماز را کامل بخواند وگرنه بشکند. پرسش: اگر تصمیم به اقامت ده‌روزه در غیر شهر خود داشته باشد، سپس به مسافت کمتری بیرون رود چه حکمی خواهد داشت؟ پاسخ: اگر تصمیم به بازگشت و اقامت بگیرد در رفتن و در شهر نماز را کامل بخواند. پرسش: کسی که با نیت شکستن، نماز را شروع کند و سپس تصمیم به اقامت بگیرد، آن نماز را کامل ‌بخواند یا شکسته؟ پاسخ: نمازش را کامل بخواند. پرسش: اگر نیت اقامت ده‌روزه داشته باشد و نماز را شروع کند سپس تصمیم به سفر بگیرد آیا نماز را شکسته بخواند یا تمام؟ پاسخ: باید به وضعیت شکسته‌بودن نماز بازگردد. پرسش: اگر نماز را کامل بخواند و پس از پایان نماز مجدداً تصمیم به سفر کردن بگیرد حکمش چیست؟ پاسخ: به شکستن نماز بازمی‌گردد. پرسش: در قضا کردن نماز، شرایطی را که فوت شده است در نظر بگیرد یا شرایط وجوب آن را؟ پاسخ: باید شرایطی را که نماز فوت شده است در نظر بگیرد، نه حالت وجوب نماز را؛ پس اگر نماز به‌صورت شکسته فوت شود به‌صورت شکسته نیز قضا می‌شود. پرسش: اگر مسافت را نیت کند و اذان بر او مخفی گردد و نمازش را شکسته بخواند و پیشامدی رخ دهد و بازگردد آیا باید نمازش را تکرار کند؟ پاسخ: نماز را تکرار نمی‌کند. پرسش: اگر وقت نافلۀ ظهر برسد و آن را نخواند و سفر کند آیا آن را قضا کند؟ پاسخ: مستحب است آن را قضا کند حتی اگر در سفر باشد. *** این پایانِ نوشتن این کتاب بر اساس پرسش و پاسخ برای احکام شریعت خداوند است که یمانی آل محمد امام احمدالحسن (ع) این احکام را روشن ساخته‌اند؛ و نهایت دعای ما اینکه: و سپاس و ستایش تنها از آنِ خداوند، آن پروردگار جهانیان است و سلام‌وصلوات تام و تمام خداوند بر محمد و آل محمد، امامان و مهدیین باد!