نظریۀ شورا

ی بدعت‌گذاری شده، بحث و بررسی کنیم تا برای خوانندۀ منصف، حقِّ خالص و باطل فریبنده آشکار گردد؛ حتی اگر این باطل لباس حق بر تن کرده باشد! پیامبر (ص) از آیندۀ این امت غافل نبود؛ بلکه به آن از طریق روزنه‌ای که خداوند متعال او را از طریق غیب مطلع می‌نمود، می‌نگریست و آن حضرت (ص) میزانی برای امت خود قرار داد تا به آن مراجعه نمایند؛ این میزان همان امامی است که در بسیاری موارد بر او نص و تأکید فرموده بود؛ اما این امت پس از پیامبر (ص) خود به اختلاف و تفرقه دچار شدند و این اختلافات و چند دستگی‌ها همچنان ادامه دارد تا نجات و رستگاری تنها به یک فرقه منحصر ‌شود ـ‌همانگونه که ‌آن حضرت (ص) در حدیث خود دربارۀ افتراق و چند دستگی امتِ پس از خود این مطلب رابیان فرمودند‌ـ و ما شاهد هستیم که امروزه اختلاف بزرگی در بیان راه و روش برگزیدن حاکم، خلیفه و امام وجود دارد. شیعیان بر نصّ و تعیین از سوی پیامبر (ص) تأکید‌ دارند و اهل سنت می‌گویند پیامبر (ص) موضوع خلافت و جانشینی را به مسلمانان سپرده است و آنان هر که را بخواهند به عنوان حاکم و خلیفه و امام برمی‌گزینند و این چیزی است که از نظر آن‌ها «شورا» خوانده می‌شود. شورا

وصیت خلیفه بر شخص بعد از خود

قهر و غلبه

این شیوه هیچ اصل و ریشه‌ای در شریعت اسلامی ندارد؛ بلکه از سرِ اضطرار تحمیل‌شده‌است. از این رو، اهل سنت می‌گویند: ابوبکر به وسیلۀ شورا به خلافت برگزیده شد ـ‌یعنی روش اول‌ـ و عمر به وسیلۀ روش دوم به خلافت رسید ـ‌یعنی تصریح و وصیت خلیفه بر او‌ـ و معاویه از طریق راه و روش سوم به خلافت دست یافت. هیچ اثری از این روش‌های سه‌گانه در شریعت وجود ندارد ـ‌نه در قرآن و نه در سنّت‌ـ و هیچ کدام از این روش‌های سه‌گانه در هیچ وحی الهی و متن صادره شده از سوی هیچ یک از پیامبران وارد نشده‌ است؛ با علم به اینکه رسول خدا (ص) پیش از وفات و پیوستن به ملکوت اعلا همه چیز را برای مسلمانان تبیین فرموده بودند درحالی‌که مسلمانان این سخن حق تعالی را قرائت می‌کردند: (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ)؛([3]) (امروز دين شما را برای شما کامل کردم). پس دین پیش از اختراع این روش‌های سه‌گانه کامل بوده است. این روش‌ها از کجا سر بر آورده‌اند؟ درواقع، خاستگاه این روش‌های سه‌گانه برای تبر‌ئه و توجیه آنچه در میدان تاریخ که پس از رحلت رسول خدا (ص) بر مسلمانان گذشته است، می‌باشد و هیچ ارتباطی به اسلام ندارند؛ بلکه صاحبان خواست‌ها و هواهای نفسانی و منافع و علمای گمراهی که دعوت شاهان را لبیک گفته و دین خود را فروخته‌اند، آن‌ها را خلق کرده‌اند؛ علمای گمراهی که شیپور پادشاهان شده و آنچه را که شاهان در تمامی دوران‌ها بر آن‌ها فرض می‌نموده‌اند به زبان می‌آورند. اینان همان علمای درباری هستند که دین را تحریف و ارزش‌های آن را به بازی گرفته‌اند و به مستشرقین و دیگران اجازه داده‌اند تا اتهامات واهی خود را متوجه رسول خدا (ص) نمایند و آن حضرت (ص) را به دور بودن از حکمت متهم کنند که هرگز چنین نیست و رهبر اول و پایه‌گذار اسلام و خاتم پیامبران، حضرت محمد (ص) را به باد انتقاد بگیرند. مستشرق «ویلز» می‌گوید: «محمد امتش را بدون نظام و دستورالعملی برای تشکیل حکومت استوار که در آن تاثیر رأی عمومی ظاهر شود، ترک نمود و چهارچوبی عملی برای محقق شدن نظام دموکراسی نیز برای آن‌ها قرار نداد».([4]) همچنین «احمد امین» می‌گوید: «براستی که ترک این امر ـ‌خلافت‌ـ و بازگذاشتن آن برای هر کس باعث شد تا مسلمانان در طول این مدت در مسئلۀ خلافت به اختلاف دچار شوند»([5]) و نیز «ابراهیم فوزی» می‌گوید: «هنگام وفات پیامبر (ص) برای این دولت هیچ قانون و شریعتی جهت بیان ساختار حکومت وضع نشده است».([6]) در این زمینه بر هیچ دلیل قرآنی و روایی محکمی اعتماد نمی‌نمایند، بلکه بر اموری متناقض استدلال می‌نمایند و تمام این‌ها برای تبرئۀ خلافتی است که پس از پیامبر (ص) صورت پذیرفت. آنان با دلایل مختلف می‌خواهند آنچه را که کسانی که خود را صحابۀ رسول خدا (ص) نامیده‌اند؛ پس از آن حضرت به انجام رساندند، تبرئه نمایند و اینکه آن‌ها چگونه بر کرسی خلافت به عنوان خلیفۀ اول، دوم و سوم تکیه زدند. آن‌ها به دلایل به طور موضوعی و با دیدۀ انصاف نگاه نکردند؛ بلکه با حکم از پیش تعیین شده آمدند و به دنبال وسیله‌ای شرعی برای توجیه و مبراکردن این حکم بوده‌اند. این حکم از پیش تعیین شده شایسته‌تر بودن خلافت ابوبکر پس از پیامبر است، سپس عمر و پس از او عثمان و سپس علی‌بن ابی‌طالب (ع) و در ادامه، برتربودن اینان را نیز به همین ترتیب قرار دادند. در این تحقیق، به بیان‌ سخن اهل سنت ـ‌که معتقد به شورا می‌باشند‌ـ به‌ صورتی مختصر و خلاصه خواهیم پرداخت تا حقیقت برای خوانندۀ گرامی آشکار گردد و قضاوت و داوری را به خودِ او خواهیم سپرد.

-فصل اول

نظریۀ شورا

خلاصۀ این نظریه به زبان امروزی «تعیین جانشین و خلیفه از طریق شورا و انتخابات و دموکراسی» است. برای بیان و توضیح حقیقت در این نظریه، باید دو مورد مهم را بشناسیم و آن‌ها را مد نظر داشته باشیم: اول: شورا در قضایای خاص از قبیل مسایل اجتماعی و شخصی. در این باب می‌بینیم که شرع بر این عمل تأکید و تشویق می‌نماید؛ زیرا درواقع، با این کار تجربه‌های دیگران ضمیمه و از آن‌ها بهره‌برداری می‌شود. کسی که با دیگران مشورت کند در عقل آن‌ها شریک شده است. رسول خدا (ص) می‌فرماید: «هیچ پشتوانه‌ای مطمئن‌تر از مشورت نیست».([7]) امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: «کسی که مشورت کند هلاک نمی‌شود».([8]) و نیز آن حضرت (ع) فرمودند: «خودرأی، صاحب نظر نیست».([9]) همچنین، می‌فرماید: «کسی که با افراد کارآزموده مشورت کند به ارشاد و درستی هدایت می‌شود».([10]) تا آنجا که آل محمد (ع) خصوصیات کسی را که باید مورد مشورت قرارگیرد، بیان فرموده‌اند؛ چنین شخصی باید متقی، پرهیزکار، دارای ورع، ناصح، عاقل، خبره و دارای دانش باشد. رسول خدا (ص) فرمودند: «با عاقل مشورت کنید و از او سرپیچی نکنید که پشیمان خواهید شد».([11]) از امیرالمؤمنین (ع) روایت شده است که فرمود: «بهترین کسانی که باید مورد مشورت قرار گیرند، صاحبان امر و نهی و صاحبان دانش و صاحبان تجربه‌ها و اشخاص دارای پشتکار و بااراده هستند».([12]) امام صادق (ع) می‌فرماید: «در امور خود در آنچه مقتضای دینت است با کسی که دارای پنج خصلت باشد، مشورت کن: عقل، علم، تجربه، خیرخواهی و تقوا. اگر او را یافتی از هر پنج خصلت بهره جوی و عزم بربند و بر خداوند متعال توکل کن که این تو را به راه صواب می‌برد. آنچه را از امور دنیا که راهی به دین ندارد رها کن و در آن تفکّر مکن، که اگر به این [دستور] عمل کنی برکت زندگانی و شیرینی طاعت را خواهی یافت. در مشورت بهره‌هایی از دانش نهفته است و عاقل کسی است که از مشورت، دانشی نیکو فراگیرد و از این دانش راه به سوی مقصود و مرادش جوید. مشورت برای اهلش، همانند تفکر در چگونگی آفرینش آسمان‌ها و زمین و فنای آن‌ها ـ‌که هر دو از بنده بی‌نیازند‌ـ می‌ماند؛ زیرا هر اندازه که شخص تفکّر خویش را در آن دو قوام بخشد در دریاهای نور معرفت فرو می‌رود و به واسطۀ آن‌ها بر عبرت و یقین خویش می‌افزاید. با کسی که عقل تو سخنش را راست نمی‌شمارد، مشورت مکن ـ‌اگرچه مشهور به خرد و ورع باشد‌ـ و چون با کسی که قلبت بر صداقتش گواه است، مشورت کردی از راهنمایی‌های او سرپیچی مکن ـ‌اگر چه مخالف مراد و مقصود تو باشد‌ـ؛ زیرا نفس، سرکش است و از پذیرفتن حق دوری می‌جوید و سرکشی نفس در برابر حق، بسیار روشن است. حق تعالی می‌فرماید: (وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ)؛ (و در کارها با ايشان مشورت کن)([13])و می‌فرماید: (وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ)؛ (و کارشان بر پايۀ مشورت با يکديگر است)؛ ([14])یعنی در آن کار با یکدیگر مشورت و تبادل نظر می‌کنند». و دیگر روایاتی که هر یک را در جایگاه خود بیان کرده‌اند؛ روایاتی که دربارۀ مشورت در امور شخصی و اجتماعی که هیچ نقشی در تعیین خلیفه و حاکم و امام ندارند، صحبت می‌کنند. دوم: شورا در انتخاب امام یا خلیفه. در این خصوص، انسان هیچ نقشی ندارد و به انسان صلاحیت انتخاب حاکم، امام و خلیفه داده نشده است. بحث ما دربارۀ مورد دوم است؛ یعنی شورا در انتخاب امام و حاکم؛ اینکه آیا مردم مجاز هستند خلیفه را منصوب کنند یا چنین اختیاری ندارند؟

-شورا چیست؟

طریحی می‌گوید: «در مورد این سخن حق تعالی (وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ)؛ (و کارشان بر پايۀ مشورت با يکديگر است). گفته می‌شود: این موضوع بین قوم به شور گذاشته شد: اگر در آن مشورت نمایند؛ و این شور عبارت است از تبادل افکار و بحث و گفتگو تا حق آشکارگردد؛ به این معنی‌ که در هیچ کاری خودسرانه اقدم نکنند؛ مگر اینکه در مورد آن با دیگران به مشورت بپردازند و این سخن حق تعالی: (وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ)؛ (و در کارها با ايشان مشورت کن)؛ یعنی در امور جنگ برای آرامش قلبشان با آنان مشورت کن؛ یعنی نظراتشان را بشنو و از آنچه درون خود دارند، مطلع شو. در «معالم المدرستین» آمده است: «تشاور (تبادل نظر)، مشاوره و مشورت در زبان عرب: استخراج رأی و نظر با مراجعه به یکدیگر است. با او مشورت کرد؛ یعنی، نظر و رأی او را گرفت. با رأی و نظر او را سفارش می‌کند و اندرز می‌دهد، مشورت می‌کند: اگر با رأی و نظری مواجه نشد (وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ)؛ (و کارشان بر پايۀ مشورت با يکديگر است). این مطلب در میان قوم به شورا گذاشته می‌شود اگر دربارۀ آن به تبادل نظر بپردازند. کاربرد مشتقات این ماده در قرآن کریم تغییری نکرده است ـ‌همچنین در حدیث شریف‌ـ و آنچه در زبان عربی در مورد مشورت آمده در دسترس مسلمانان است و سخن تنها در مورد شورا و مشورت در شرع اسلامی و حکومت است».([15]) دکتر «عبد الهادی الفضلی» می‌گوید: (وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ)؛ (و کارشان بر پايۀ مشورت با يکديگر است). شورا یک لغت و اسمی از مشاوره است. گفته می‌شود شورا، مشاوره، تشاور و مشورت ـ‌به ضمۀ حرف شین و سکون حرف واو‌ـ و مشورت ـ‌با سکون حرف شین و فتح حرف واو‌ـ به معنی مذاکرۀگفتاری با مراجعه به یکدیگر برای دریافت رأی و نظر است و این برگرفته از این سخنشان می‌باشد: «شرت العسل»؛ یعنی «عسل را امتحان کردم»؛ یعنی عسل را از جایش برداشتم و از آن استخراج نمودم. بر امری که دربارۀ آن به مشورت نشسته‌اند نیز اطلاق می‌شود و گفته می‌شود: «این امر بین قوم به شورا گذاشته شد» اگر برای آن به مشورت بنشینند».

-پیشینۀ شورا

اگر به تاریخ، مراجعه و آن را با دقت و تأمّل مطالعه کنیم درمی‌یابیم که ایدۀ شورا در زمینۀ حکومت‌داری پس از عهد خلیفۀ دوم به وجود آمد و او کسی است که این ایده را بنیان نهاد. در دوران ابوبکر، چیزی به نام شورا وجود نداشت و بیعت برای او از طریق شورا به دست نیامد؛ بلکه دسیسه‌ای سُست و ناپایدار بود که در سقیفۀ بنی‌ساعده صورت گرفت و در نهایت، از دل آن ابوبکر سر بر آورد. خلافت و امامت به نااهلان و ناکسان واگذار شد. مردم از گرد پیامبر (ص) پراکنده شدند، جنازۀ آن حضرت (ص) را بدون غسل رها کردند، کلام او را گردن ننهادند و اختلاف و تفرقه میان امت آغاز شد. آن‌ها بر سقیفۀ خود اجماع کردند. سپس عدۀ کمی از مهاجران به آنان ملحق شدند و منازعه و درگیری دربارۀ خلافت بین مهاجرین و انصار بالا گرفت و درنهایت، بر بیعت با ابوبکر اجماع حاصل شد. هیچ کس ادعا نمی‌کند که این بیعت ‌از طریق شورا به انجام رسیده باشد و در سقیفه، هیچ شورایی وجود نداشت؛ بلکه فقط فریاد، دشنام و منازعه‌ و درگیری بود تا جایی که نزدیک‌ بود سعدبن عباده زیر دست و پا جان خود را از دست بدهد. یعقوبی می‌گوید: «انصار در سقیفۀ بنی‌ساعده در روز وفات رسول خدا صلی‌الله علیه‌وسلم جمع شدند. سعدبن عبادۀ خزرجی نشسته بود، سربندی بسته بود و بالشی برایش گذاشته شده بود. این واقعه به ابوبکر، عمر و مهاجرین رسید. آن‌ها با شتاب آمدند و مردم را از سعد دور کردند. ابوبکر، عمربن خطاب و ابو‌عبیده آمدند و گفتند: ای گروه انصار! رسول خدا صلی‌الله علیه‌وسلم از ما است و ما به جایگاه او سزاوارتریم؛ و انصار گفتند: امیری از ما و امیری از شما! ابوبکر گفت: امیران از ما و وزیران از شما. ثابت‌بن قیس‌بن شماس که سخنگوی انصار بود برخاست، سخن گفت و فضیلت‌شان را بیان نمود. ابوبکر گفت: فضیلت آنان را انکار نمی‌کنیم. شما شایستۀ فضیلت‌هایی که گفتید هستید؛ ولی قریش از شما به محمد صلی‌الله علیه‌وسلم سزاوارترند. این عمربن خطاب است که رسول خدا صلی‌الله علیه‌وسلم فرمود: خداوندا! دین را با این شخص بزرگ بدار! و این ابوعبیده‌بن جراح است که رسول خدا صلی‌الله علیه‌وسلم فرمود: امیر این امت است. با هر کدام خواستید بیعت کنید! آن دو با او مخالفت کردند و گفتند: به خدا سوگند، ما بر تو پیشی نمی‌گیریم؛ درحالی‌که تو همراه رسول خدا صلی‌الله علیه‌وسلم و نفر دوم از آن دو تن بودی. ابوعبیده بر دست ابوبکر زد و عمر دومین نفر بود. سپس کسانی از قریش که همراهش بودند، بیعت کردند. سپس ابوعبیده صدا زد: ای گروه انصار! شما اولین کسانی بودید که یاری دادید پس اولین کسانی نباشید که تغییر می‌کنید و تبدیل می‌شوید. عبد الرحمن‌بن عوف برخاست و گفت: ای گروه انصار! شما هر‌چند فضیلت دارید؛ ولی در میان شما همانند ابوبکر و عمر و علی نیست. منذربن ارقم برخاست و گفت: فضیلت کسانی را که ذکر کردی انکار نمی‌کنیم. در میان آنان مردی است که اگر این امر را درخواست کند هیچ کس با او به نزاع برنمی‌خیزد؛ یعنی علی‌بن ابی‌طالب. بشیربن سعید از خزرج برجست و او اولین کس از انصار بود که بیعت کرد و پس از او اسیدبن حضیر خزرجی. مردم بیعت کردند تا آنجا که بالش سعدبن عباده را پرتاب کردند و سعد را زیر پا گذاشتند. عمر گفت: سعد را بکُشید. خداوند سعد را بکُشد.([16]) این گواه روشنی است بر اینکه این بیعت شب هنگام و با ایجاد ترس و وحشت صورت گرفته و ماحَصَل کشمکش‌ها و کینه‌توزی‌های میان أوس و خزرج بود ‌که در دل انصار باقی مانده و این عمر است که ندا می‌دهد: سعد را بکشید! از آن هنگام عنوان بیعت در کنار نص و تصریح قرار گرفت و اگر سقیفه نبود کسی در خلافت و امامت با علی (ع) به منازعه برنمی‌خاست. اما چیزی به نام شورا به هیچ وجه در سقیفه منعقد نشد و هیچ کس مدعی نمی‌شود که خلافت ابوبکر از طریق شورا تثبیت شده باشد و ‌اگر کسی هم چنین ادعایی کند، نمی‌تواند دلیل و برهان بر گفتۀ خود اقامه نماید. خلافت عمر نیز از طریق شورا صورت نگرفت و حتی در آن زمان چیزی به اسم شورا وجود نداشت. این خلافت ـ‌خلافت عمر‌ـ از طریق نص و تصریح ابوبکر بر او به دست آمد تا جایی که مسلمانان بر ابوبکر اعتراض کردند که او شخصی بداخلاق و تُندخو را برای حکومت بر آنان گمارده است، روایات نیز، بر این مطلب صراحت دارند. ابن‌عساکر می‌گوید: «وقتی حال ابوبکر به وخامت کشید، خواست عمر را به جانشینی برگزیند. گفتند: شخصی تندخو و سخت‌دل را بر ما گمارد که اگر خلیفه شود بدخلق‌تر هم می‌شود. (ای ابوبکر) به پروردگار خود چه خواهی گفت آنگاه که نزد او بروی درحالی‌که عمر را به امارت برگزیده‌ای. گفت: آیا مرا از پروردگارم می‌ترسانید؟ می‌گویم بهترین بندگانت را بر آنان امیر گرداندم».([17]) از اسماعیل‌بن ابوخالد، از زبید (بن حارث) یامی که می‌گوید: «وقتی وفات ابوبکر فرارسید برای خلافت به دنبال عمر فرستاد. مردم گفتند: شخصی تند خو و سخت دل را بر ما خلیفه قرار داد که اگر بر ما امیر شود، تندخوتر و بداخلاق‌تر هم می‌شود. پس به خدای خود چه می‌گویی آن هنگام که او را ملاقات کنی درحالی‌که عمر را بر ما به خلافت برگزیده‌ای؟ ابوبکر گفت: مرا از پروردگارم می‌ترسانید؟ می‌گویم: پروردگارا! بهترین اهلت را بر آنان به امارت گماردم».([18]) ابن تیمیه در «منهاج السنه» در ضمن کلامی از او که در آن عمر را با این لفظ یاد می‌کند: «و به همین دلیل وقتی ابوبکر او را به خلافت برگزید گروهی از مردم بر خلافت او اکراه داشتند، طوری که طلحه به ابوبکر گفت: به پروردگار خود چه می‌گویی درحالی‌که شخصی تندخو و سخت‌دل را بر ما به خلافت گماردی؟ گفت: آیا مرا از پروردگار می‌ترسانید؟ می‌گویم: بهترین اهلت را بر آن‌ها گماردم».([19]) و نیز ابن سعد در طبقات روایت می‌کند: «هنگامی که ابوبکر صدیق وفاتش فرارسید عبدالرحمن‌بن عوف را نزد خود خواند. به او گفت: نظرت را دربارۀ عمر به من بگو. عبدالرحمن گفت: از من دربارۀ چیزی سوال نمی‌کنی؛ مگر اینکه خود از من به آن آگاه‌تری! ابوبکر گفت: حتی اگر چنین باشد (بگو). عبد‌الرحمن گفت: به خدا سوگند، او خیلی بهتر از آنچه است که شما می‌شناسی؛ سپس ابوبکر به دنبال عثمان‌بن عفان فرستاد و به عثمان گفت: مرا از احوال عمر باخبر ساز. عثمان گفت: شما از ما به او آگاه‌تری! ابوبکر گفت: حتی اگر این چنین باشد، ای اباعبدالله. عثمان گفت: به خداوند سوگند من می‎دانستم که درون او بهتر از ظاهرش است و در میان ما کسی همانند او نیست. ابوبکر گفت: خدا تو را رحمت کند. به خدا سوگند اگر او را برنگزینم تو را ترک نخواهم کرد. ابوبکر علاوه بر آنان با سعید‌بن زید اباالاعور و اسیدبن حضیر و دیگر مهاجرین و انصار مشورت کرد. اسید گفت: به خدا سوگند می‌دانم که او بهترینِ ما پس از تو است. او برای رضای خدا خشنود می‌شود و برای خشم او خشمگین. آنچه در درون دارد از آنچه ظاهر می‌سازد بهتر است و کسی نیرومندتر و شایسته‌تر از او برای بر عهده‌گرفتن این مسند نیست. برخی از صحابۀ پیامبر از جریان واردشدن عبدالرحمن‌بن عوف و عثمان بر ابوبکر و خلوت آن دو با او خبردار شدند؛ پس بر ابوبکر وارد شدند. یکی از آنان به او گفت: به پروردگارت چه خواهی گفت هنگامی که او را ملاقات کنی درحالی‌که عمر را بر ما به امارت برگزیدی و حال آنکه غلظت و تندخویی او را می‌دانی؟ ابوبکر گفت: مرا بنشانید. آیا مرا از پروردگارم می‌ترسانید؟ ناامید شود آنکه از امر شما بر ظلم خود بیفزاید! می‌گویم: پروردگارا! بهترین اهلت را به خلافت بر آن‌ها برگزیدم. برو و آنچه را که گفتم به دیگران ابلاغ کن. سپس ابوبکر در بستر خود دراز کشید، عثمان‌بن عفان را نزد خود خواند و به او گفت: بنویس. بسم الله الرحمن الرحیم. این عهدی است از سوی ابوبکربن ابی قحافه در آخرین لحظات از دنیای خود که از آن خارج می‌شود و اولین لحظات جهان آخرت که بر آن وارد می‌شود؛ که کافر ایمان می‌آورد، فاجر یقین حاصل و دروغگو تصدیق می‌کند. من پس از خود عمربن خطاب را بر شما به خلافت برمی‌گزینم. پس به سخن او گوش دهید و اطاعت کنید. من از هیچ چیزی برای خدا و رسولش و دینش و خودم و شما فروگذارنکردم. پس اگر عدالت پیشه کرد که این حسن ظن من و دانش من نسبت به او است و اگر رفتاری غیر از آن داشت پس هر کس گناهی انجام دهد بر عهدۀ خودش خواهد بود. جز خیر و صلاح نمی‌خواهم و از غیب نمی‌دانم و کسانی که ظلم نمودند خواهند دانست به کدامین بازگشتگاه بازخواهندگشت. والسلام علیکم ‌و رحمة الله ‌‌و برکاته. سپس امر به نوشتن آن نمود و آن را مهر کرد. برخی از آنان گفتند: هنگامی که ابوبکر ابتدای این کتاب را املا می‌نمود نام عمر را نگفته از هوش رفت و نام کسی را در آن ذکر نکرد؛ پس عثمان نوشت‌: من عمربن‌ خطاب را پس از خود به خلافت بر شما برمی‌گزینم؛ سپس ابوبکر به هوش آمده به عثمان گفت: آنچه را که نوشته‌ای برایم بخوان. عثمان ذکر کردن نام عمر را برایش خواند. ابوبکر تکبیر گفت و گفت: ترسیدم موقع بیهوش شدنم تغییری در نوشته به وجود آمده باشد یا نام کسی را ذکر نکرده باشم که باعث اختلاف و فتنه شود. خداوند از سوی اسلام و اهل آن جزای خیر به تو بدهد! به خدا سوگند که تو اهل آن هستی. پس به او دستور داد با نوشتۀ مهر شده خارج شود درحالی‌که عمر و اسیدبن سعید قرظی همراهش بودند. عثمان به مردم گفت: آیا با کسی که نامش در این نوشتار است بیعت می‌کنید؟ گفتند: آری. برخی گفتند: او را شناختیم. ابن‌سعد گفت: همه به گوینده که عمر بود اقرار نموده رضایت دادند و با او بیعت کردند. سپس ابوبکر عمر را به تنهایی و در خلوت فراخواند و آنچه را که می‌خواست به او وصیت نمود. سپس عمر از نزد او خارج شد. ابوبکر دستان خود را بلند کرد و گفت: خداوندا! من از این امر جز صلاحشان خواهان چیز دیگری نبودم و برای آن‌ها از وقوع فتنه ترسیدم؛ پس کاری برایشان کردم که تو به آن از همه آگاه‌تری و از رأی و نظر خودم برایشان اجتهاد نمودم؛ پس بهترینشان و قویترین و حریص‌ترینشان بر ارشاد را بر آنان گماردم. امر تو بر من نازل شده (وفاتم فرا رسیده) است. خداوندا پس از من تو خود‌ت خلیفه بر آنان باش. آنان بندگان تو هستند و اشراف و بزرگانشان به دستان تو است. آنچه به صلاح آنان است را برایشان به اتمام برسان و او (عمر) را از خلفای راشدین قرار بده که از هدایت و ارشاد پیامبر رحمت و صالحین پس از او تبعیت نماید و امور رعیتش را برایش اصلاح کن».([20]) از این متن، روشن است که عبد الرحمن‌بن ‌عوف و عثمان ـ‌بعد از ابوبکر‌ـ از ارکان تعیین عمر بوده‌اند. ببینید چگونه عبد الرحمن و عثمان به ابوبکر اشاره می‌نمایند و چگونه عثمان وصیت ابوبکر در حق عمر را به نگارش درمی‌آورد! تفتازانی خلافت عمر پس از ابوبکر را به منزلۀ شورا می‌داند و می‌گوید: «این خلافت به ‌منزلۀ شوراست و دلیل بر این مدعا وصیت و عهد ابوبکر برای عمر در خلافت می‌باشد».([21]) و به این ترتیب به پنج نکته پِی می‌بریم: نکتۀ اول: اینکه هیچ یک از مسلمانان نمی‌گویند او هذیان می‌گوید یا درد و بیماری بر او غلبه کرده است؛ آنگونه که به رسول خدا (ص) آن هنگام که خواست وصیت کند چنین گفته شد. آیا هذیان گفتن و غلبۀ درد فقط برای رسول خدا (ص) است؛ ولی برای ابوبکر چنین چیزی رخ نمی‌دهد؟! از اینجا پی می‌بریم کسی که رسول خدا (ص) را به هذیان‌گویی متهم نمود با علم به اینکه رسول خدا (ص) به چه کسی وصیت خواهد نمود آن حضرت را متهم می‌نماید؛ که اگر وصیت در حق عمر می‌‍‌بود، هرگز گفته نمی‌‍‌شد، رسول خدا (ص) هذیان می‌گوید همان‌طور که به ابوبکر چنین اتهامی وارد نشد! همچنین می‌دانیم، فرماندۀ گروه و حزبی که رسول خدا (ص) را به هذیان‌گویی و غالب‌شدن درد و بیماری متهم نمود، عمربن ‌خطاب بوده است؛ حتی گوینده خودِ عمربن ‌خطاب بوده و این مطلب از اجماع بین روایاتی که بخاری و سایرین بیان داشته‌اند، واضح و آشکار است. برخی از این روایات تقدیم می‌گردد: از عبدالله‌بن ‌عباس روایت شده است: وقتی بیماری بر پیامبر صلی‌الله علیه‌وسلم شدت گرفت، فرمود: «صحیفه‌ای برایم بیاورید تا برایتان نوشتاری بنگارم که پس از آن گمراه نشوید». عمر گفت: بیماری بر پیامبر غلبه یافته و ما کتاب خدا را داریم که کفایتمان می‌کند. آن‌ها اختلاف کردند و همهمه بسیار شد. ایشان صلی‌الله علیه‌وسلم فرمود: «از نزد من برخیزید. نزاع و درگیری نزد من شایسته نیست». ابن ‌عباس بیرون رفت و می‌گفت: «مصیبت و همۀ مصیبت این بود که میان رسول خدا صلی‌الله علیه‌وسلم و نوشتارش مانع ایجاد شد».([22]) از عبیدالله از ابن‌ عباس روایت شده است: «هنگامی که رسول خدا صلی‌الله علیه‌وسلم در حال احتضار بود مردانی در خانه بودند که عمربن خطاب نیز میان آن‌ها بود. رسول خدا صلی‌الله علیه‌وسلم فرمود: «بیایید نوشتاری برایتان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید». عمر گفت: درد و بیماری بر رسول خدا غلبه کرده درحالی‌که قرآن نزد شما است. کتاب خدا ما را کفایت می‌کند...».([23]) با سندی دیگر از عبید الله‌بن ‌عبد الله‌بن ‌عتبه از ابن ‌عباس روایت می‌کند: «هنگامی که رسول خدا (ص) در حال احتضار بود و مردانی در خانه بودند، رسول خدا (ص) فرمود: «بیایید نوشتاری برایتان بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید». برخی گفتند: درد و بیماری بر رسول خدا (ص) غلبه کرده درحالی‌که قرآن نزد شما است، کتاب خدا ما را کفایت می‌کند ...».([24]) از سعیدبن ‌جبیر از ابن ‌عباس روایت می‌کند: «روز پنج‌شنبه و چه پنج‌شنبه‌ای. سپس، گریه کرد تا گریه‌اش سنگ‌ها را خیس کرد و گفت: روز پنج‌شنبه بیماری بر رسول خدا (ص) چیره شد و فرمود: «صحیفه‌ای برایم بیاورید تا برای شما نوشتاری بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید» آنان به نزاع و درگیری پرداختند درحالی‌که نزاع در حضور پیامبر شایسته نیست. گفتند: رسول خدا هذیان می‎گوید».([25]) در صحیح بخاری آمده است: سعیدبن ‌جبیر از ابن ‌عباس شنیده است که گفت: «روز پنج‌شنبه و چه پنج‌شنبه‌ای. سپس گریه کرد تا گریه‌اش سنگ‌ها را خیس کرد. گفتم: ای ابن عباس، چه پنج‌شنبه‌ای بود؟ گفت: بیماری بر رسول خدا چیره شد و فرمود: «صحیفه‌ای برایم بیاورید تا برای شما نوشتاری بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید»، آنان به نزاع و درگیری پرداختند درحالی‌که نزاع در حضور پیامبر شایسته نیست. گفتند: رسول خدا هذیان می‎گوید و این را به صورت پرسشی گفتند. ایشان فرمود: «رهایم کنید. آنچه در آن هستم، بهتر از چیزی است که مرا به آن می‌خوانید ...».([26]) همچنین بخاری در باب بیماری پیامبر (ص) و وفات آن حضرت (ص) دو روایت نقل می‌کند: از سعیدبن جبیر که گفت: ابن ‌عباس گفت: «روز پنج‌شنبه و چه پنج‌شنبه‌ای! بیماری بر رسول خدا صلی‌الله علیه‌وسلم چیره شد و فرمود: «صحیفه‌ای برایم بیاورید تا برای شما نوشتاری بنویسم که پس از آن هرگز گمراه نشوید»، آنان به نزاع و درگیری پرداختند درحالی‌که نزاع در حضور پیامبر شایسته نیست. گفتند: رسول خدا هذیان می‎گوید؛ و این را به صورت پرسشی گفتند. ایشان فرمود: «رهایم کنید. وضعیتی که در آن هستم بهتر از چیزی است که مرا به آن می‌خوانید ...».([27]) در مسند احمدبن ‌حنبل آمده است: از جابر: «رسول خدا صلی‌الله علیه‌وسلم هنگام وفاتش صحیفه‌ای خواست تا در آن نوشتاری بنویسد که پس از آن هرگز گمراه نشوند. می‌گوید: عمربن خطاب با آن مخالفت کرد تا جایی که پیامبر آن را کنار گذاشت».([28]) ابن اثیر در «النهایة در غریب ‌الحدیث و الأثر» در خصوص مادۀ «هجر» (هذیان گفتن) می‌گوید: «و از آن جمله حدیث بیماری پیامبر صلی‌الله علیه‌وسلم که گفتند: او را چه شده؟ آیا هذیان می‌گوید؟ به این معنی که سخنانش به سبب بیماری مختل شده است و قابل فهم نیست؛ یعنی آیا سخن او به جهت نزدیک بودن اجل و بیماری مختل شده است؟ اینچنین سخنی در وصف او شایسته‌تر است و اخبار دیگری جعل نشود؛ اینکه ناشی از گفتار سوء یا هذیان‌گویی باشد؛ و حال آنکه گوینده عمر بود و از او چنین چیزی انتظار نمی‌رود».([29]) حال آنکه قرآن بر واجب بودن اطاعت از پیامبر (ص) در هر وضعیتی صراحت دارد؛ حق تعالی می‌فرماید: (وَأَطِيعُواْ اللهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ)؛ (و از خدا و فرستاده اطاعت کنيد تا مورد رحمت قرار گیرید).([30]) و نیز می‌فرماید: (وَ أَطِيعُواْ اللهَ وَ أَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَاحْذَرُواْ فَإِن تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُواْ أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلاَغُ الْمُبِينُ)؛ (و خدا و فرستاده را اطاعت کنيد و پروا کنيد؛ پس اگر رويگردان شويد بدانيد وظيفۀ فرستادۀ ما تنها رساندن (پیام) آشکار است).([31]) خداوند متعال ـ‌با این سخن خود‌ـ بیان می‌فرماید که اطاعت از رسول (ص) اطاعت از خودش است: (مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللهَ)؛ (هر که از پيامبر اطاعت کند بدرستی که از خدا اطاعت کرده است).([32]) و اینچنین نمی‌شود؛ مگر اینکه خداوند او را امین بر دینش قرار داده باشد. پس پیامبر امین خدا بر دینش است و از این رو می‌فرماید: (إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ)؛ (من برای شما فرستاده‌ای امين هستم).([33]) پس چگونه دربارۀ او می‌گویند هذیان می‌گوید؟ و درد بر او مستولی شده است؟ عمر می‌خواهد، بگوید به سخن رسول خدا (ص) گوش نسپارید؛ زیرا درد بر او مستولی شده است!! حال آنکه قرآن می‌فرماید: (وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا)؛ (هر چه فرستاده به شما داد بستانيد و از هر چه شما را منع کرد اجتناب کنيد و از خدا بترسيد که خدا سخت‌عقوبت است).([34]) و همچنین خداوند سبحان می‌فرماید: (وَمَن يَعْصِ اللهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُّبِينًا)؛ (هر که از خدا و فرستاده‌اش نافرمانی کند براستی در گمراهی آشکاری افتاده است).([35]) و (وَ مَن يَعْصِ اللهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا)؛ (و هر که خدا و فرستاده‌اش را نافرمانی کند نصيبش آتش جهنم است که در آن تا ابد جاودان خواهد بود).([36]) و نیز حق تعالی می‌فرماید: (وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللهُ وَ رَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ)؛ (و هيچ مرد مؤمن و هیچ زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و فرستاده‌اش در کاری حکمی کردند آن‌ها را در آن کارشان اختياری باشد).([37]) و می‌فرماید: (مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَ مَا غَوَى * وَ مَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى)؛ (که يار شما نه گمراه شد و نه به راه کج رفته است * و سخن از روی هوی و هوس نمی‌گويد).([38]) با وجود صراحت داشتن آیات بر وجوب اطاعت مطلق از پیامبر آیا عاقلانه است هر مسلمانی به رسول خدا (ص) هنگام بیماری‌اش نسبت هذیان‌گویی و چیره شدن درد بدهد درحالی‌که چنین نسبتی را به ابوبکر روا نداند؟! نکتۀ دوم: ابوبکر به عمر وصیت کرد و امت را ـ‌به جهت دلسوزی‌اش بر امت‌ـ بدون خلیفه و جانشینی که امور دینی، سیاسی و اجتماعی‌اش را سر و سامان بخشد رها نکرد. عمر نیز ـ‌همانگونه که بیان خواهیم داشت‌ـ امت را پس از خود بدون ایجاد ابزاری برای تعیین خلیفۀ پس از خود رها نکرد. آیا این دو به امور امت از پیامبر (ص) دلسوزتر و حریص‌تر بودند؛ همان پیامبر خدای (ص) که امت را بی آنکه جانشین و خلیفه‌ای برایش منصوب کند، ترک گفته است؟! هیچ عاقلی که خواهان حفظ کرامت پیامبر خدا (ص) باشد به چنین مطلبی اقرار نخواهد کرد؛ بنابراین حتما باید پیامبر (ص) وصیت یا تصریحی داشته باشد که از طریق آن خلیفه و جانشین پس از خود را معین فرموده باشد وگرنه کسی که می‌گوید رسول خدا (ص) امت را بدون خلیفه و جانشین رها کرده است؛ در حقیقت، رسول خدا (ص) را به خطایی که مرتکب نشده بوده است، متهم می‌نماید و آنچه شایستۀ ابوبکر و عمر نبوده است را به آن حضرت (ص) نسبت می‌دهد؛ زیرا، آن دو، امت را بدون خلیفه و جانشینی که امور و شئوناتش را سر و سامان دهد رها نکردند! حق تعالی می‌فرماید: (لَقَدْ جَاءكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ)؛ (هر آينه فرستاده‌ای از خود شما به سوی شما آمد، هر آنچه شما را رنج می‌دهد بر او گران می‌آيد، و بر (هدایت) شما حریص و با مؤمنان رئوف و مهربان است).([39]) نکتۀ سوم: اینکه امامت عمر پس از ابوبکر از طریق شورا نبوده، همانطور که خلافت ابوبکر ـ‌پیش از آن‌ـ نیز از این طریق نبوده است. نکتۀ چهارم: برای امامت عمر، نص و تصریحی از سوی رسول خدا (ص) در کار نبود همان‌طور که برای خلافت ابوبکر نیز ـ‌پیش از آن‌ـ چنین چیزی وارد نشده بود. نکتۀ پنجم: اینکه ابوبکر برای جانشین‌کردن عمربن خطاب با کسی مشورت نکرد و اعتراضات صحابه را نپذیرفت و حتی او ادعای برتربودن عمر را نمود و به اعتراض کنندگانی که میل و رغبتی به امامت و جانشینی عمر ـ‌به جهت تندخویی و بداخلاقی‌اش که باعث نفرت همگان شده بود‌ـ نداشتند، می‌گفت: خداوندا، بهترینِ اهلت را برای خلافت بر آنان برگزیدم! گویی ابوبکر ادعا داشت که افضلیت (برتربودن) از واجباتِ در اختیار خلیفه است و ادعای برتربودن عمر را بر تمامی صحابه ـ‌که علی‌بن ابی‌طالب(ع) نیز در بینشان بود‌ـ داشت با وجود تمامی آنچه از رسول خدا (ص) در فضیلت ایشان (ع) روایت شده بود و اینکه آن حضرت (ع) دروازۀ شهر علم و دانش ایشان (ص) است.([40]) من متوجه نمی‌شوم چگونه برتربودن عمر ثابت می‌شود با اینکه جهل و نادانی او در ساده‌ترین امور بر همگان واضح و آشکار بود؟! این علاوه بر تندخویی و سنگدلی بدوی او است که بر سلوک و منش او مستولی شده بود و همچنین فرارهای مکرر او در میدان‌های نبرد؟!([41])

-عمر شورا را بنیان می‌نهد

امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب (ع) می‌فرماید: «آگاه باشید، به خدا سوگند که فلانی (منظور ابوبکر) خلافت را چون جامه‌اى بر تن کرد درحالی‌که نیک مى‌دانست جایگاه من نسبت به آن چونان محور است به آسیاب، سیل‌ها از من فرومى‌ریزد و پرنده را یاراى پرواز به قلۀ رفیع من نیست. پس میان خود و خلافت پرده‌اى آویختم و از آن چشم پوشیدم و به دیگر سو گشتم و رخ برتافتم. در اندیشه شدم که با دست شکسته بتازم یا برآن فضاى ظلمانى شکیبایى ورزم؛ فضایى که بزرگسالان در آن سالخورده شوند و خردسالان به پیرى رسند و مؤمن همچنان رنج کشد تا به لقاى پروردگارش نایل آید. دیدم شکیبایى در آن حالت خردمندانه‌تر است و من طریق شکیبایى گزیدم، در حالى که همانند کسى بودم که خار در چشمش و استخوان در گلویش مانده باشد. مى‌دیدم که میراث من به غارت مى‌رود. تا آن نخستین به سراى دیگر شتافت و مسند خلافت را به دیگرى واگذاشت (منظور عمر بن خطاب)، بعد از او تمثیلی از این سخن شاعر نابینا بود: چه فرق بزرگى است میان زندگى من بر پشت این شتر... و زندگى حیان برادر جابر. اى شگفتا، در آن روزها که زمام کار به دست گرفته بود، همواره مى‌خواست مردم معافش دارند؛ ولى در سراشیب عُمْر، عَقد آن عروس را بعد از خود به دیگرى بست. بنگرید که چگونه دو پستانش را آن دو میان خود تقسیم کردند و شیرش را دوشیدند. پس خلافت را به عرصه‌اى خشن و درشتناک افکند، عرصه‌اى که درشتى‌اش پاى را مجروح مى‌کرد و ناهموارى‌اش رونده را به رنج مى‌افکند. لغزیدن و به سردرآمدن و پوزش خواستن فراوان شد. صاحب آن مقام، چونان مردى بود سوار بر اشترى سرکش که هرگاه مهارش را مى‌کشید، بینى‌اش ‍ مجروح می‌شد و اگر مهارش را سُست مى‌کرد سوار خود را هلاک مى‌ساخت. به خدا سوگند که در آن روزها مردم، هم گرفتار خطا بودند و هم سرکشى، هم دست‌خوش بى‌ثباتى بودند و هم إعراض از حق و من بر این زمان دراز درگرداب محنت، شکیبایى مى‌ورزیدم تا او نیز به جهان دیگر شتافت و امر خلافت را در میان جماعتى قرار داد که مرا هم یکى از آن قبیل مى‌پنداشت و پناه بر خدا از این شورا! که چگونه در منزلت و مرتبتِ من نسبت به خلیفۀ نخستین تردید رواداشتند که اینک با چنین مردمى هم‌سنگ و هم‌طرازم شمارند. هرگاه چون پرندگان رو به زمین شیرجه می‌زدند یا بال‌زده فرا مى‌پریدند من راه مخالفت نمى‌پیمودم و با آنان همراهى مى‌نمودم. یکى از ایشان کینۀ دیرینه‌اى را که با من داشت (منظور سعدبن ابی‌وقّاص) یاد آورد و آن دیگر (منظور عبد الرحمن‌بن عوف) نیز از من روى برتافت و به داماد خود گرایش یافت و کارهاى دیگر کردند که من از گفتنشان کراهت دارم. آنگاه سوّمى برخاست در حالى که از پُرخوارگى باد به پهلوها افکنده بود و چونان چهارپایی که همّى جز خوردن در اصطبل نداشت (اشاره به عثمان و او را به چهارپایی تشبیه می‌فرماید که فکری جز خوردن و چریدن ندارد). خویشاوندان پدریش با او همدست شدند (منظور بنی‌امیّه - لعنت خدا بر آن‌ها باد- یا همان شجرۀ خبیثه‌ای که در قرآن آمده است) و مال خدا را چنان با شوق و میل فراوان خوردند که اشتران، گیاه بهارى را. تا سرانجام آنچه را تابیده بود باز شد و کردارش، قتلش را درپى‌داشت و شکم‌بارگیش به سر درآوردش ...».([42]) با توجه به متن فوق درمی‌یابیم که شورا پس از خلافت عمربن خطاب پدید آمد و او کسی است که آن را بنیان نهاد؛ آنچه محقق در روایات می‌یابد این است که عمر به شورا پناه برد درحالی‌که خودش مخالف آن بود؛ اما به جهت شرایطی که به وجود آمده بود ـ‌که شرح آن خواهد آمد‌ـ مجبور شد به شورا پناه ببرد؛ آنجا که خودِ عمر به صراحت چنین می‌گوید: «چنانچه ابوعبیده زنده بود او را به خلافت برمی‌گزیدم»([43]) و همچنین: «اگر سالم غلام ابوحذیفه زنده بود او را برمی‌گزیدم»([44])و نیز گفته بود: «اگر معاذبن جبل زنده بود او را به خلافت برمی‌گزیدم».([45]) عمر با وجود علی‌بن ابی‌طالب (ع) به شایستگی هیچ کدام از این افراد اعتقادی نداشت، با این وجود اقدام به بنیان نهادن بدعتی در اسلام به نام بدعت شورا در حکومت نمود. وی خطبه‌ای ایراد کرد که در آن سقیفه و بیعت ابوبکر را یاد آورد و از تکرارشدن آن برحذر داشت و گفت: «هرکس با مردی بدون مشورت مسلمانان بیعت کند نه با او و نه با کسی که بیعت کرده است بیعت نمی‌شود و شایسته است هر دوی آن‌ها کشته شوند».([46]) به این ترتیب خلیفه، نظام و قانونی برای حاکمیت تعیین نمود که پیش از آن وجود نداشت و حتی خود او نیز به آن اقرار نداشت؛ که اگر معتقد به آن بود هرگز نمی‌گفت: «اگر سالم غلام ‌ابوحذیفه زنده بود او را برمی‌گزیدم» و نمی‌گفت: «اگرسالم زنده بود هرگز شورایی تشکیل نمی‌دادم».([47]) پیش از عمر، برای خواستگاهِ شورا هیچ اثر و نشانی یافت نمی‌شود و خلیفۀ اول ـ‌ابوبکر‌ـ نیز به شورا اعتقادی نداشت؛ بلکه شورا نظامی بود که خلیفه عمر معین و بر امت واجب کرده بود که به آن پایبند باشند؛ حتی برای اهل حل و عقد نیز هیچ اثر و نشانی از شورا وجود ندارد. به علاوه، عمربن ‌خطاب به احادیث صریح رسول خدا (ص) مبنی بر اینکه خلافت و امامت در قریش است، طنعه می‌زند؛ آنجا که آرزو دارد سالم را خلیفه نماید درحالی‌که سالم از قریش نبود؛ بلکه مردی از بلاد فارس و اصل و ریشه‌اش از اصطخر بود؛ او غلام ابوحذیفه بود.([48]) اما در مورد معاذ: او مردی از انصار بود و از قریش نبود.([49]) محمدبن عیسی ترمذی در سنن خود روایت کرده، می‌گوید: ابوکریب محمدبن علا به ما گفت: عمربن ‌عبید الطنافسی از سماک‌بن ‌حرب از جابربن سمره که گفت: رسول خدا (ص) فرمود: «پس از من دوازده امیر هستند». می‌گوید: سپس رسول خدا (ص) سخنی فرمود که من متوجه نشدم. از کسی که کنارم بود پرسیدم. به من گفت: حضرت فرمود: «که همگی آنان از قریش هستند». ابوعیسی می‌گوید: این حدیثی نیکو و صحیح است.([50]) مسلم‌بن ‌حجاج قشیری در صحیح خود می‌گوید: خالدبن حصین به ما گفت: از جابربن ‌سمره که گفت: همراه پدرم بر رسول خدا (ص) وارد شدیم. از آن حضرت شنیدم که می‌فرمود: «این امر پایان نخواهد پذیرفت تا آن زمان که دوازده خلیفه در آن حکومت نمایند». سپس، به آرامی سخنی فرمود که فهمش بر من پنهان بود. به پدرم گفتم: ایشان چه فرمودند؟ پدرم گفت: فرمود: «همگی آنان از قریش هستند».([51]) همچنین، بخاری در صحیح خود روایت کرده، می‎‌گوید: محمدبن مثنی به من گفت: از غندر از شعبه از عبدالملک از جابربن ‌سمره شنیدم که گفت: از رسول خدا (ص) شنیدم که می‌فرمود: «دوازده امیر هستند». سپس چیزی فرمود که من نشنیدم. پدرم گفت: ایشان می‌فرماید: «همگی آنان از قریش هستند».([52]) احمدبن حنبل در مسند خود می‌گوید: «عبدالله به ما گفت: از پدرش از محمدبن جعفر از شعبه ...» ([53]) همان حدیث فوق را از صحیح بخاری با سند متن بیان می‌کند. حال چگونه (عمر) آرزوی سالم و معاذ را داشت؟ آیا میدان از شخص باکفایت و واجد شرایط غیر از آنانی که خلیفه آرزویشان را داشت خالی مانده بود؟!! باید نکتۀ مهمی را‎ در نظر داشته باشیم؛ اینکه هر کس ‌که خواهان خلافت بود ادعای خویشاوندی و قرابت رسول‌ خدا حضرت محمد (ص) را داشت تا به این ترتیب از سایرین به خلافت سزاوارتر باشد و اولین کسانی که مبادرت به این کار نمودند، ابوبکر و عمر در سقیفه بودند، به طوری که به صراحت گفتند آنان به رسول خدا (ص) و عشیره‌اش نزدیک‌ترین هستند و امکان ندارد کسی با آنان در مورد خلافت پس از رسول خدا (ص) منازعه کند! و به این ترتیب، خواست و دعوی انصار را ساقط نمودند. همۀ این‌ها با توجه به استناداتی است که در احادیث فوق ذکر شده‌اند و بیانگر این مطلب هستند که امامان از قریش هستند. به این ترتیب اینجا سخن عمر از درجۀ اعتبار ساقط می‌گردد؛ آنجا که می‌گوید: اگر سالم غلام حذیفه زنده بود، او را به خلافت برمی‌گزیدم! ابن‌خلدون و دیگر علمای اهل ‌سنت، در حیرت‌ و تعجب‌اند؛ زیرا، سالم از قریش نیست چه برسد به اینکه نزدیک‌ترین شخص به رسول خدا (ص) از میان مردم باشد!! تا آنجا که ابن‌کثیر در جریان فتنۀ محمدبن اشعث کندی به صراحت می‌گوید: «کسانی که با او در امر خلافت بیعت نمودند بسیار جای تعجب دارند؛ زیرا، او از قریش نیست؛ بلکه کندی و از یمن است و این در حالی است که صحابه در روز سقیفه بر این مورد اجماع نمودند که خلافت جز در قریش نیست و صدیق (ابوبکر) بر آنان با این حدیث احتجاج نمود. انصار خواستار این بودند که امیری از مهاجرین و امیری از انصار باشد و صدیق به همین دلیل با آنان مخالفت کرد ... و سپس با همۀ این‌ها سعدبن‌ عباده را مورد ضرب و شتم قرار دادند؛ زیرا او اولین کسی بود که این درخواست را مطرح کرده بود و سپس از حرف خود بازگشت».([54]) بنابراین ابن‌کثیر را می‌بینیم که به بیعت‌کنندگان با محمدبن اشعث در امر امارت بر مؤمنان ایراد گرفته، آنان را نکوهش می‌کند و ‌آن را مخالف با اجماع ادعا شده در سقیفه می‌بیند؛ اینکه خلافت جز در قریش نیست و عجیب این است که او هنگامی که مخالفت سعدبن ‌عباده با خلافت خلیفۀ اول را ذکر می‌کند از اجماع سخن به میان می‌آورد؛ اما برای کم‌رنگ کردن خطای او می‌گوید: «سپس از حرف خود بازگشت» و این در حالی است که تاریخ گواه است که سعدبن عباده هرگز از سخن خود بازنگشت و همچنان با آنان مخالف بود تا اینکه در شام دستگیر شد. سپس نوبت به بنی‌امیه می‌رسد. آن‌ها خود را خویشاوند رسول خدا (ص) معرفی نمودند تا جایی که ده تن از فرماندهان شام، ثروتمندان و صاحب منصبان در حضور سفاح سوگند خوردند که آنان از این موضوع آگاهی نداشتند تا آن هنگام که مروان کشته شد؛ از این موضوع که بنی‌امیه خویشان پیامبر هستند و (ادعا شده بود که) هیچ اهل ‌بیتی غیر از بنی‌امیه از آن حضرت ارث نمی‌برند! تا آنجا که ابراهیم‌بن مهاجر بجلی از موالی و هواداران بنی‌عباس ماجرای این امرا و فرماندهان را به شعر سروده، می‌گوید: ای مردم به گوش باشید تا با خبرتان کنم از عجیبی که از هر عجیبی عجیب‌تر است عجبا از عبد شمس که آنان دروازه‌های دروغ را بر مردم گشودند به زعم خود وارث احمد بودند و از عباس‌بن عبد المطلب سزاوارتر به خدا سوگند دروغ گفتند و ما می‌دانیم که جز نزدیکان ارث نمی‌برند.([55]) همچنین کُمیت دربارۀ این ادعای بنی‌امیه می‌گوید: و گفتند ما از پدر و مادرمان این را ارث برده‌ایم؛ ولی هیچ پدر و مادری به آنان چنین ارثی نداد.([56]) اَروی دختر حارث‌بن‌ عبدالمطلب به معاویه گفت: «... و پیامبر ما (ص) منصور و پیروز است. پس از او شما بر ما فرمانروایی کردید. به خویشاوندی با رسول خدا (ص) بر ما احتجاج می‌کنید و حال آنکه ما از شما به او نزدیکتر و به این امر از شما سزاوارتریم ...».([57]) سپس عباسیان آمدند و همان ادعا را تکرار کردند؛ همان‌طور که از روایاتی که بیان کردیم و خواهیم کرد این مطلب روشن و واضح است. این به آن معنی است که خویشاوندی، نقش مهمی در خلافت اسلامی ایفا می‌نمود و مردم به سبب جهل وعدم آگاهیشان به مضامین اسلام بر این باور هستند که خویشاوندی و قرابت نَسَبی به تنهایی برای کسی که ادعای خلافت می‌کند کافی است؛ اما حقیقت چیز دیگری است؛ زیرا منصب خلافت در اسلام گرد محور قربت و خویشاوندی نسبی نمی‌چرخد؛ بلکه گرد محور اهلیت و شایستگی و استعداد ذاتی برای رهبری درست امت می‌چرخد همانگونه که رسول خدا (ص) آن را رهبری می‌فرمود. اگر به متون قرآنی و آنچه از رسول خدا (ص) در مورد خلافتِ پس از او وارد شده است، مراجعه کنیم حتی یک نص و بیان نمی‌یابیم که شایستگی داشتن بر خلافت را فقط بر پایۀ خویشاوندی و قرابت نسبی با آن حضرت (ص) معرفی کند و اینکه همۀ خلفا و جانشینان آن حضرت نزدیکانش هستند؛ به این معنی نیست که آنان فقط به سبب قرابت وخویشاوندی نَسَبی دارای چنین مقامی شده‌اند، بلکه اهلیت و شایستگی حقیقی برای دارا بودن این منصب به واقع، در آنان منحصر است. امام علی (ع) خاستگاه شایسته‌بودن برای خلافت را تنها به دلیل خویشاوندی و صحابه بودن به شدت انکار می‌فرماید. در نهج ‌البلاغه، از ایشان (ع) آمده است: «واعجبا! مگر خلافت به صحابه‌بودن و قرابت است؟!». و از آن حضرت (ع) شعری در این زمینه، روایت شده است: اگر تو از طریق شورا مالک امور مردم شدی این چه شورایی است که طرف‌های مشورت غایب بودند؟! و اگر از طریق قرابتِ با پیامبر با دشمنانشان محاججه نمودی غیرِ تو به پیامبر نزدیک‌تر و سزاوارتر هست! ([58])

-چرا شورا؟

این فکر و ایده به علتی مطرح شد و به وقوع پیوست که این ایده را از صحیح بخاری و منابع دیگر با مقداری تفاوت در برخی عبارات بیان خواهیم نمود. بخاری روایت می‌کند: «عبد العزیزبن ‌عبد الله به ما گفت: ابراهیم‌بن ‌سعد به ما گفت: از صالح از ابن‌ شهاب از عبیدالله‌بن ‌عبد الله‌بن ‌عتبه‌‌بن ‌مسعود از ابن ‌عباس که گفت: به برخی از مهاجرین از جمله عبدالرحمن‌‌بن ‌عوف سر می‌زدم و به آنان قرآن می‌آموختم. روزی به محل اقامت عبدالرحمن در منی سر زدم و آن هنگامی بود که او با عمر در آخرین حجی که به جا می‌‌آورد همراه بود. عبدالرحمن به سوی من بازگشت و گفت: ای کاش، حاضر بودی و می‌دیدی مردی بر امیرالمؤمنین وارد شد و به او گفت: ای امیرالمؤمنین! می‌دانی فلانی چه می‌گوید؟ می‌گوید: اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت خواهم کرد. به خدا سوگند، بیعت با ابو بکر کاری سُست بود که به انجام رسید. عمر عصبانی شد و گفت: من ان‌شاءالله امشب به میان مردم خواهم رفت و آنان را از این کسانی که می‌خواهند امورشان را غصب کنند، برحذر خواهم داشت. عبدالرحمن گفت: گفتم ای امیرالمؤمنین، چنین مکن! در موسم حج افراد بی‌خرد و طغیانگر جمع می‌شوند. آنان از نزدیک شدن شما به مردم استفاده نموده بر تو غلبه خواهند کرد و من می‌ترسم شما سخنی بگویی که هر سخن‌چین و فتنه‌گری از آن سوء استفاده کند یا مضمون آن را به درستی نفهمند و یا آن را در جایگاه حقیقی‌اش به کار نبرند. پس مهلت بده تا به مدینه برسی؛ زیرا مدینه شهر هجرت و سنت است. پس با اهل فقه و اشراف مردم خلوت کن تا بتوانی به راحتی آنچه را که می‌خواهی، بازگو نمایی و این امکان برایت مهیا باشد. عمر گفت: به خدا سوگند، ان‌شاءالله در اولین فرصت در مدینه چنین خواهم کرد. ابن‌عباس گفت: در پایان ذی‌حجه، به مدینه رسیدیم. روز جمعه بود. هنگام غروب با شتاب به مسجد رفتم و سعیدبن‌ زید‌بن‌ عمروبن‌ نفیل را دیدم که کنار منبر نشسته بود. نزدیکش نشستم طوری که زانویم به زانوی او می‌خورد. دیری نگذشت که عمربن‌ خطاب وارد شد. پس از دیدن او به سعیدبن ‌زیدبن ‌عمروبن ‌نفیل گفتم: امشب خطبه‌ای خواهد گفت از زمانی که به خلافت رسیده تا به حال چنین سخنانی نگفته است. سعید‌بن ‌زید از سخنم تعجب کرد و گفت: چه می‌خواهد بگوید که پیشتر نگفته است؟ عمر بر منبر نشست. پس از اینکه مؤذن‌ها ساکت شدند برخاست و خدا را آنچنان که شایسته‌اش است حمد و ثنا نمود. سپس گفت: اما بعد، می‌خواهم مطلبی را با شما در میان بگذارم؛ مطلبی که بر من مقدّر شده تا بیانش کنم. نمی‌دانم شاید اجل من نزدیک است. پس هر کس آن را به درستی بفهمد و به خاطر بسپارد هر جا مرکبش او را رساند، آن را بیان کند؛ اما در مورد کسی که بترسد مبادا آن را نفهمیده باشد، به کسی اجازه نمی‌دهم بر من دروغ ببندد. خداوند محمد (ص) را به حق مبعوث وکتاب را بر ایشان نازل فرمود. از جمله آیاتی که بر ایشان نازل شد آیۀ رجم (سنگسار) بود. آن آیه را خواندیم و در آن تعقل کردیم و معنی‌اش را فهمیدیم. بنابراین، رسول خدا (ص) رجم می‌نمود و ما پس از ایشان رجم می‌کردیم. می‌ترسم اگر زمان به درازا بکشد کسی بگوید به خدا سوگند، آیۀ رجم را در کتاب خدا نیافتیم و به سبب ترک‌گفتن فریضه‌ای که خداوند آن را نازل فرموده است، گمراه شود. رجم (سنگسار) در کتاب خدا بر کسی که زنا کند درحالی‌که محصّن (متأهل) باشد، واجب می‌شود چه زن باشد و چه مرد؛ اگر بینه و دلیل اقامه شود یا حاملگی و اعتراف حاصل شود. ما در کتاب خدا می‌خواندیم‌ که از پدرانتان دوری نکنید که اگر از پدارنتان دوری کنید کفر خواهد بود.([59]) به علاوه، رسول خدا (ص) فرمود: مرا همانند عیسی‌‌بن‌ مریم ( نخوانید؛ بگویید بندۀ خدا و فرستاده‌اش. به من خبر رسیده است که کسی از شما گفته است: به خدا قسم، اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت خواهم کرد. کسی فریب نخورد و بگوید: براستی که بیعت ابوبکر کاری سست بود و پایان پذیرفت. بدرستی که چنین بود؛ ولی خداوند شرّ آن را مصون داشت و از میان شما کسی نیست که همانند ابوبکر به خاطرش سر بریده شود. هر کس با مردی بدون مشورت با مسلمانان بیعت کند نه با او و نه با کسی که با او بیعت کرده است، بیعت نمی‌شود و شایسته است هر دو کشته شوند. هنگامی که رسول خدا (ص) رحلت فرمود، کسانی به ما خبر دادند که انصار با ما مخالفت کرده‌ و همگی در سقیفۀ بنی‌‌ساعده جمع شده‌اند. علی و زبیر و همراهانشان نیز با ما مخالفت کردند و مهاجرین بر ابوبکر اجماع نمودند. به ابوبکر گفتم: ای ابوبکر با ما به سوی برادران انصارمان برویم. پس به سویشان شتافتیم. هنگامی که نزدیکشان رسیدیم دو تن از صالحینِ آن‌ها را ملاقات کردیم و آنچه را که آن‌ها در نظر داشتند، برایمان بازگو کردند. گفتند: به کجا می‌روید ای گروه مهاجران؟ گفتم: به خدا سوگند، به سوی برادران انصارمان خواهیم رفت. گفتند: بر عهدۀ شما نیست که به آن‌ها نزدیک شوید. پی کار خود بروید. گفتم: به خدا سوگند، خواهیم رفت. رهسپار شدیم تا در سقیفۀ بنی‌ساعده بر آنان وارد شدیم. مردی را مشاهده کردیم که در میان آنان دراز کشیده بود. گفتم: این کیست؟ گفتند: او سعدبن ‌عباده است. گفتم: او را چه شده است؟ گفتند: بیمار است. مدت کمی نشستیم. خطیب انصار برخاست، شهادتین را گفت و خدا را آنگونه که شایسته‌اش است، حمد و ثنا نمود. سپس گفت: اما بعد، ما انصارِ خداوند و ارتش اسلام هستیم و شما گروه مهاجران، تنها اندکی هستید. گروهی از قوم شما آمدند و می‌خواستند ما را از ریشۀ خود جدا کنند و ما را از این امر بازدارند. وقتی ساکت شد خواستم سخن بگویم و سخنی را آماده کرده بودم و می‌خواستم آن را در پیشگاه ابوبکر بیان کنم. مقداری از او چرخیده بودم. وقتی خواستم سخن بگویم، ابوبکر گفت: درنگ کن. ناپسند دانستم او را به خشم بیاورم. ابوبکر سخن گفت. او صبور‌تر و با‌وقار‌تر از من بود. به خدا سوگند، هیچ یک از سخنانی را که من آماده کرده بودم فروگذار نکرد و مرا به تعجب وا‌داشته بود؛ اینکه بالبداهه، همانند آن یا بهتر از آن را بیان کرده بود؛ تا اینکه سکوت کرد. گفت: آنچه از خوبی بیان کردید، شما شایسته‌اش هستید؛ ولی این امر را کسی نشناخته؛ مگر همین عدۀ قلیل از قریش که آن‌ها از نظر نَسَب و سرزمین، میانه‌رو‌ترین عرب هستند. من برای شما به یکی از این دو مرد رضایت می‌دهم (ابو عبیده و عمر) با هر کدام که می‌خواهید بیعت کنید؛ و دست من و دست ابوعبیدۀ جراح را گرفت، درحالی‌که او میان ما نشسته بود. سخنان دیگری را که گفت نیز ناپسند ندانستم. به خدا سوگند، اینکه گردنم را پیش بیاورم تا آن را بزنی، مرا به گناه نزدیک‌تر نمی‌کند از اینکه دوست داشته باشم بر گروهی امیر شوم که ابوبکر در آن باشد؛ مگر اینکه هنگام مرگ چیزی درونم زینت داده شود که اکنون آن را در خود نمی‌بینم. گویندۀ انصار گفت: ما آن تنۀ استوار هستیم و ما نخل محکم هستیم. ای گروه قریش! امیری از ما و امیری از شما باشد. همهمه بسیار شد و صداها بالا رفت تا جایی که بر اثر اختلاف، فرقه فرقه شدند. من گفتم: ای ابوبکر! دستت را جلو بیاور. دستش را گشود و با او بیعت نمودم. مهاجرین بیعت کردند. سپس انصار با او بیعت کردند. به سعدبن عباده هجوم بردیم. گوینده‌ای از آنان گفت: سعدبن عباده را کشتید. من گفتم: خداوند سعدبن عباده را بکُشد. عمر گفت: به خدا سوگند! ما در وضعیتی که حضور داشتیم چیزی نیرومندتر از بیعت با ابوبکر نیافتیم. ترسیدیم اگر از این گروه جدا شویم و بیعتی نباشد، پس از ما با مردی از آنان بیعت کنند. پس یا با آنچه خوش نداشتیم بیعت می‌کردیم یا با آنان مخالفت می‌کردیم و فساد می‌شد. پس کسی که بدون مشورت با مسلمانان با مردی بیعت کند، نه با او بیعت می‌شود و نه با کسی که با او بیعت کرده است و سزاوار است هر دو کشته شوند».([60]) ابن‌عباس به جماعتی در محل اقامت عبدالرحمن‌بن ‌عوف در «منی» قرآن می‌آموخت که مردی نزد عمر می‌آید و به عمر می‌گوید: «ای امیرالمؤمنین! می‌دانی فلانی چه می‌گوید؟ می‌گوید: اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت خواهم کرد. به خدا سوگند بیعت با ابو بکر کاری سُست بود که به انجام رسید. عمر عصبانی شد و گفت: من ان‌شاءالله امشب به میان مردم خواهم رفت و آنان را از این کسانی که می‌خواهند امورشان را غصب کنند برحذر خواهم داشت». ما نمی‌دانیم آن کسی که گفته بود اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت خواهم کرد و آن کسی که می‌خواست با او بیعت کند چه کسانی بودند. این گوینده می‌گوید: بیعت با ابو‌بکر کاری سُست و شتاب‌زده بود و اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت خواهم کرد و از اینجا بود که زنگ خطر برای عمر به صدا درآمد و علایم خشم در او نمایان شد. او خواست در موسم حج برای مردم سخنرانی کند؛ ولی عبدالرحمن‌بن ‌عوف مانعش شد و با او توافق کرد که هنگام بازگشت به مدینه این کار را به انجام برساند درحالی‌که به او می‌گوید: «ای امیرالمؤمنین، چنین مکن! در موسم حج افراد بی‌خرد و طغیانگر جمع می‌شوند. آنان از نزدیک شدن شما به مردم استفاده نموده بر تو غلبه خواهند کرد و من می‌ترسم شما سخنی بگویی که هر سخن‌چین و فتنه‌گری از آن سوء استفاده نماید یا مضمون آن را بدرستی نفهمند و یا آن را در جایگاه حقیقی‌اش به کار نبرند؛ پس مهلت بده تا به مدینه برسی، زیرا مدینه شهر هجرت و سنت است. پس با اهل فقه و اشراف مردم خلوت کن تا بتوانی به راحتی آنچه را که می‌خواهی، بازگو نمایی و این امکان برایت مهیا باشد. عمر گفت: به خدا سوگند، ان‌شاءالله در اولین فرصت، در مدینه چنین خواهم کرد». در عمل نیز وقتی به مدینه بازگشت برای مردم سخنرانی کرد و خطبه‌ای که در آن، آن بیعت کننده و آن بیعت شونده را تهدید کرد، ایراد نمود. بنابراین آنچه عمر به شورا فراخواند موضوع سخن همان گوینده‌ای بود که گفته بود اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت خواهد نمود. این گوینده چه کسی بود و با چه کسی می‌خواست بیعت کند؟ ظاهراً امیرالمؤمنین (ع)، طلحه، زبیر، عمار و جماعتی دیگر که با آنان در منی حاضر بودند با هم جمع شده و مشغول صحبت بودند و در آنجا این ایده مطرح شد که اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت خواهیم نمود. آنان منتظر مرگ عمر بودند تا با فلانی بیعت کنند. قدری درنگ کنید تا ببینیم این «فلانی» چه کسی بود؟ سپس اضافه می‌کنند که بیعت ابوبکر کاری سست بود؛ بنابراین آنانی که در آنجا نشسته و مشغول بحث و گفتگو بودند، گفتند: بیعت ابوبکر کاری سُست و شتاب‌زده بود؛ یعنی منظور آن‌ها این بود که آن فرصت از دست رفت؛ یعنی ما آن فرصت را از دست دادیم و امور از دستمان خارج شد؛ اما ما منتظر فرصت مرگ عمر می‌مانیم تا با فلانی بیعت کنیم. ابن حجر نام این بیعت‌‌کننده و بیعت‌شونده را در مقدمۀ کتاب «فتح‌‌الباری» از بلاذری نقل کرده، می‌گوید: «سخنان ابن‌ عباس دربارۀ عمر در جریان سقیفه که در آن عبدالرحمن‌بن ‌عوف می‌گوید: ای کاش می‌دیدی مردی را که بر امیرالمؤمنین وارد شده، به او گفت: ای امیرالمؤمنین! آیا می‌دانی فلانی چه می‌گوید؟ می‌گوید: اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت خواهم نمود. در مسند بزار و جعدیات با سند ضعیف آمده است که مراد از کسی که برایش بیعت گرفته می‌شود، طلحه‌بن ‌عبید الله است؛ ولی گوینده و ناقل خبر را ذکر نکرده است. سپس در انساب بلاذری با سند قوی از روایت هشام‌بن یوسف از معمر زهری با سند مذکور در اصل (یعنی صحیح بخاری) آن را به این صورت بیان می‌دارد: عمر می‌گوید: به من خبر رسیده است که زبیر گفته اگر، عمر بمیرد با علی بیعت خواهم کرد، و ادامۀ حدیث. این صحیح‌تر است و در این حدیث آمده است هنگامی که نزد آنان رسیدیم دو شخص صالح که عویم‌‌بن ‌ساعده و معن‌‌بن ‌عدی می‌باشند که مؤلف نام آنان را در غزوۀ بدر ذکر می‌کند؛ همچنین بزار در مسند عمر او را ذکر کرده است‌ و در آن پاسخی است برای کسی که گمان می‌کند عویم‌‌بن ‌ساعده در زمان حیات رسول‌خدا (ص) وفات یافت. در این حدیث سخنران و خطیب انصار را یاد می‌کند و گفته می‌شود او ثابت بن قیس ‌بن ‌شماس بوده است و گوینده‌ای از انصار که برخاست و سخن گفت، حباب‌‌بن ‌منذر می‌باشد. این حدیث را مالک و دیگران روایت نموده‌اند. اما در مورد کسی که گفت سعد را کشتید، او را نمی‌شناسم».([61]) خبر بلاذری صحیح‌تر است؛ زیرا با سندی قوی روایت شده؛ همانگونه که تقدیم گردید و ابن‌حجر در فتح الباری آن را بیان می‌نماید. همانند آنچه ابن‌حجر قسطلانی گفته در جلد دهم ارشاد ساری نیز ذکر شده است؛ می‌گوید: «اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت خواهم کرد.... (و عبارت ابن حجر را نقل می‌کند تا اینکه می‌گوید): آن را در «الانساب بلاذری» یافتم با سندی قوی از روایت هشام‌بن یوسف از معمر از زهری با سند مذکور در اصل و لفظ: عمر گفت: به من خبر رسیده است که زبیر گفته: اگر عمر بمیرد با علی بیعت خواهیم کرد.... ادامۀ حدیث. این صحیح‌تر است».([62]) گفته‌های دیگری نیز در تشخیص مراد از فلان و فلانی که بخاری آن‌ها را در روایتش مبهم یاد کرده است، یافت می‌شود و ‌اگر بدانیم امیرالمؤمنین (ع) با بزرگان و صاحب منصبان صحابه نشسته بود،‌ بعید نیست این گفته ‌که اگر عمر بمیرد با علی بیعت خواهم کرد‌ از زبان بیش از یک نفر خارج شده و به همین جهت سخنان دیگری در مشخص کردن فلان و فلانی آمده باشد. سپس، خود ابن‌حجر در شرح خود «فتح الباری» برای صحیح بخاری ‌ـ‌جلد دوازدهم آنجا که به شرح این حدیث می‌پردازد- آنچه در مقدمه ذکر نموده را بازنمی‌کند. آری، او این جمله «آیا می‌دانی فلانی چه می‌گوید» را شرح داده، می‌گوید: «به علاوه بر اسم او توقفی نمی‌کنم و در روایت ابن‌اسحاق آمده است که چند نفر چنین جمله‌ای را گفته‌اند».([63]) این همان چیزی است که خشم عمر را بر افروخت و خواست بین مردم در موسم حج سخنرانی کند؛ ولی عبد الرحمن‌بن عوف او را از این کار منع نمود.

-بنیان گذاردن شورا برای کنار زدن علی ‌بن ‌ابی طالب(ع)

از آنچه ارایه شد، دانستیم که فکر و ایدۀ شورا چگونه و چه زمانی و اینکه چرا با زبان تهدید به قتلِ بیعت‌کننده و بیعت‌شونده مطرح شد؛ به صورتی که عمربن ‌خطاب آن را سنت نهاد و به صورت قانون وضع کرد که در اجرای آن هیچ لغزشی را از کسی نخواهد پذیرفت. آن هنگامی که خلیفه کسانی را که آرزوی خلافتشان را داشت ـ‌کسانی مثل ابوعبیده، سالم غلام ابوحذیفه و معاذ‌ـ را از دست داده بود در درون خود می‌خواست که خلافت به عثمان‌بن ‌عفان برسد، اما در عین حال او می‌خواست قصد و ارادۀ کسانی را که می‌خواستند با علی‌بن ابی‌طالب (ع) بیعت کنند باطل کند. او آن‌ها را به قتل تهدید کرد و به این ترتیب خواست علی را ـ‌به صورتی که اتهامی متوجه خودش نکند‌ـ کنار بزند؛ بنابراین انتخاب خلیفه را در شورای شش نفره قرار داد. در اینجا، خلیفه باید به دنبال راهی می‌گشت که خلافت به انتخاب عثمان منجر شود و این کار را از طریق شورای مذکور به انجام برسانند؛ بنابراین شروطی را برای آن وضع کرد: ـ اینکه شورا فقط بین شش نفر باشد که آن شش تن را خلیفه به تنهایی و بدون دخالت امت انتخاب خواهد کرد! ـ اینکه خلیفه منتخب یکی از این شش نفر باشد نه از دیگران! ـ اگر رأی اکثریتِ شش نفر بر یکی از آن‌ها باشد و بقیه اعتراض کنند معترضین گردن زده خواهند شد! ـ اگر دو نفر بر شخصی و دو نفر دیگر بر شخص دیگری اتفاق کنند کفۀ ترازو به سود کسی خواهد بود که عبد الرحمن‌بن ‌عوف موافقش باشد و اگر بقیه تسلیم نشوند، گردن زده خواهند شد! ـ اینکه مدت مشورت در این شورا، بیش از سه روز نباشد؛ وگرنه همگی آن شش نفر اهل شورا گردن زده خواهند شد! ـ صهیب رومی به همراه پنجاه نفر شمشیر به دست که در رأس آنان ابوطلحۀ ‌انصاری است، متولی نظارت و مراقبت بر این شور باشد! این قراری است که از سوی خلیفۀ عمر صادر شد؛ قراری که به هیچ یک از مسلمانان اجازۀ کوچکترین دخالتی را در اصل این شورای مورد نظر نمی‌دهد. به هیچ وجه این شورا نمی‌تواند شورای بین مسلمانان نامیده شود؛ نه بین آنان و نه بین اهل حل و عقد. (در واقع) امر (انتخاب خلیفه) به دست عبد الرحمن‌بن ‌عوف سپرده شد؛ ولی عبد الرحمن باید به صورتی این ماجرا را اداره کند که خواستۀ عمربن‌ خطاب برآورده شود؛ به همان صورتی که پیشتر با او چنین توافق کرده بود. او از نظر و عقیدۀ علی (ع) دربارۀ خلافت شیخین (ابوبکر و عمر) و از مخالفت علی (ع) با سیره و منش آن دو با خبر بود. او با این علم و آگاهی بر علی (ع) شرط نمود که او خلیفه خواهد بود به شرطی که بر مردم براساس کتاب خدا و سنت پیامبر و سیره و روش شیخین خلافت کند. او می‌دانست علی (ع) هرگز موافقت نخواهد کرد، اما عثمان در همان ابتدا موافقت خواهد کرد. او این شروط را برای علی (ع) مطرح نمود. علی (ع) سیره و روش شیخین را نپذیرفت به همان صورتی که عبد الرحمن‌‌بن ‌عوف چنین انتظاری از علی (ع) داشت. موضوع را به عثمان مطرح کرد و عثمان پذیرفت. آن را دوباره تکرار کرد. علی (ع) و عثمان همان پاسخ اولیۀ خود را تکرار کردند. علی (ع) به عبد الرحمن گفت: تو می‌خواهی و سعی می‌کنی این امر (خلافت) را از من دور سازی. پس عبد الرحمن‌‌بن ‌عوف با عثمان بیعت کرد. علی (ع) به عبد الرحمن گفت: به خدا سوگند، هرگز عثمان را به ولایت برنمی‌گزیدی؛ مگر اینکه امر به تو یا علیه تو بازگردد. به او گفت: بیعت کن وگرنه گردنت زده خواهد شد. علی (ع) از اتاق خارج شد. دیگران خود را به او رساندند و او را بازگرداندند تا اینکه او را مجبور به بیعت کردند و اینچنین بود که بیعت برای عثمان ـ‌طبق قرار قبلی‌ـ گرفته شد. اما آیا عثمان بر عهد و قرار خود با عبد الرحمن باقی ماند؟ او آن (خلافت) را برای بنی‌‌امیه می‌خواست که خلافت را مانند توپی به یکدیگر واگذار کنند. پس همۀ کسانی که در منی و در رأس آن‌ها طلحه و زبیر بودند، علیه عثمان به پا خواستند؛ همان کسانی که نقش بزرگ و تأثیرگذاری در قتل عثمان داشتند؛ زیرا، آن‌ها نیز این امر (خلافت) را برای خود می‌خواستند. در برخی از منابع می‌بینیم که برخی از آنان گفته بودند اگر عمر بمیرد با طلحه بیعت خواهیم کرد. طلحه خواهان خلافت بود و عایشه نیز خلافت را برای طلحه می‌خواست؛ به همین دلیل عایشه در انقلابی که علیه عثمان به پا شد، سهم داشت. اما عبد الرحمن‌بن ‌عوف با عثمان قهر و او را ترک نمود و هر دوی آن‌ها مردند درحالی‌که از یکدیگر دوری می‌جستند؛ یعنی تا هنگام مرگشان با یکدیگر سخن نمی‌گفتند؛ زیرا عثمان با مفاد این قرارداد مخالفت کرد درحالی‌که عبد الرحمن برای رساندن او به خلافت تلاش فراوانی کرده بود. به کتاب «معارف» ابن ‌قتیبه عبد الرحمن‌‌بن ‌عوف از دنیا می‌رود درحالی‌که از عثمان کدورت به دل دارد مراجعه کنید که در آن بخشی به نام «المتهاجرین» یعنی «قهرکنندگانی که صله و دیدار بینشان قطع شده و ناراحتی و کدورت بینشان پدید آمده بود» وجود دارد؛ داشت و با او صحبت نمی‌کرد. به این ترتیب این شورا نقشه و ایده‌ای بود برای حذف علی (ع). همانگونه که معاویه ـ‌هنگام خلافت علی‌ (ع) ـ خواستار شورا و بیعت مهاجرین و انصار با او بود. خواستن شورا، برای چه؟ برای حذف علی (ع). او خواست از همان دری که عمر وارد شده بود، وارد شود؛ ولی علی (ع) برای او چنین نوشت: «شورا تنها برای مهاجرین و انصار است».([64]) آنچه واضح و آشکار است، این است که معاویه نه از انصار بود و نه از مهاجرین؛ زیرا هجرت برای کسی بود که پیش از فتح مکه هجرت نموده باشد و معاویه از «طُلقا» (آزادشدگان) بود و پس از فتح، دیگر هجرتی مطرح نبود. معاویه می‌خواست از همان راه و روش برای حذف علی (ع) استفاده کند؛ ولی موفق نشد؛ و هر کس که خواهان مطرح‌کردن شورا باشد، بی‌شک خواهان حذف نصّ و وصیت است و هرکس شورا را مطرح کند، می‌خواهد علی (ع) را حذف کند.

-فصل دوم

[4] - مروان خلیفات و رکبة السفینة: ص 502.

[5] - منبع پیشین.

[6] - منبع پیشین.

[7] - وسایل الطبعه آل البیت: ج 12/ ص 39.

[8] - مستدرک الوسایل: ج 8/ ص 341.

[9] - کنز الفواید: ص 171.

[10] - مستدرک الوسایل: ج 8/ ص 342.

[11] - مستدرک الوسایل: ج 8/ ص 344.

[12] - مستدرک الوسایل: ج 8/ ص 343.

[13] - مائده: 159.

[14] - شوری: 38.

[15] - معالم المدرستین: ج 1/ ص 152.

[16] - تاریخ یعقوبی: ج 2/ ص 123.

[17] - تاریخ شهر دمشق: ج 30/ ص 413.

[18] - تاریخ مدینه: ج 2/ ص 671.

[19] - منهاج السنه: ج 2/ ص 170، چاپ بولاق.

[20] - طبقات کبری: ج 3/ ص 199.

[21] - شرح المقاصد: ص 272.

[22] - صحیح بخاری، کتاب عِلم، باب نوشتار عِلم: ج 1/ ص 37.

[23] - صحیح بخاری: ج 7/ ص 9 و ج 8/ ص 161.

[24] - صحیح بخاری: ج 5/ ص 137. این حدیث در منابع دیگری نیز آمده است؛ از جمله: مسند احمد: ج 1/ ص 325 و 326؛ صحیح مسلم: ج 5/ ص 76؛ مجمع الوائد: ج 4/ ص 214؛ سنن کبری: ج 2/ ص 242 و 244؛ مصنف عبد الرزاق: ج 5/ ص 438.

[25] - صحیح بخاری: ج 4/ ص 31.

[26] - صحیح بخاری: ج 4/ ص 65.

[27] - صحیح بخاری: ج 5/ ص 137.

[28] - مسند احمدبن حنبل: ج 3/ ص 346.

[29] - النهایة فی غریب و الآثار: ج 5/ ص 245.

[30] - آل عمران: 132.

[31] - مائده: 92.

[32] - نسا: 80.

[33] - شعرا: 107.

[34] - حشر: 7.

[35] - احزاب: 36.

[36] - جن: 23.

[37] - احزاب: 36.

[38] - نجم: 2 و 3.

[39] - توبه: 128.

[40] - حاکم نیشابوری در المستدرک روایت کرده: ابوالعباس محمدبن ‌یعقوب از محمدبن عبد الرحیم الهروی در رمله از ابوصلت عبد السلام‌بن صالح از ابومعاویه از الاعمش از مجاهد از ابن‌عباس روایت کرد: رسول ‌خدا  فرمود: «من شهر علم هستم و علی دروازۀ آن است؛ پس هر کس خواهان ورود به شهر باشد، باید از دروازۀ آن وارد شود». سند این حدیث صحیح است و آن دو آن را نیاورده‌اند. (المستدرک: ج 3/ ص 126) و نیز می‌گوید: عبدالرحمن‌بن حسن قاضی در همدان از ابراهیم‌بن حسین از آدم‌بن ابوالیاس از شعبه از ابواسحاق از عبد الرحمن‌بن ‌زید از علقمه ‌از عبدالله به ما حدیث گفت: «دربارۀ بابِ شهر علم‌ علی‌بن ابی‌طالب ( گفتگو می‌کردیم». این حدیث به شرط شیخین صحیح است و آن دو آن را وارد نکرده‌اند. (مستدرک: ج 3/ ص 135) احمد در مسند خود روایت کرده است: عبد الله به ما گفت: پدرش به او گفت: از ابواحمد از خالد؛ یعنی ابن طهمان از نافع‌بن ‌ابی ‌نافع از معقل‌‌بن ‌یسار که گفت: روزی نزد پیامبر بودم که به من فرمود: می‌خواهی به عیادت فاطمه برویم. عرض کردم: آری. برخاست درحالی‌که به علی تکیه نموده بود. فرمود: براستی کس دیگری سنگینی او (فاطمه) را تحمل خواهد کرد و اجر آن از آن تو خواهد بود. گویی بر چیزی نبود تا بر فاطمه وارد شدیم. به ایشان فرمود: چگونه‌ای؟ فاطمه فرمود: به خدا سوگند، حزن و اندوهم شدت گرفته و تنگدستی و بیماریم طولانی گشته است. ابوعبد الرحمن می‌گوید: در کتاب پدرم حدیثی به دست خط پدرم نوشته شده بود، در این حدیث، رسول خدا فرموده بود: «آیا راضی نیستی تو را به ازدواج اولین و قدیمی‌ترین امتم به اسلام و بیشترینشان از نظر علم و عظیم‌ترین آنان از نظر صبر و شکیبایی درآورده‌ام». (مسند احمد: ج 5/ ص 26) هیثمی روایت کرده است: از ابو اسحاق که گفت: هنگامی که علی با فاطمه ازدواج کرد فاطمه به پیامبر فرمود: مرا به همسری مردی کم‌بینا با شکمی بزرگ درآوردی! پیامبر فرمود: تو را به همسر کسی درآوردم که اولین ایمان آورنده به اسلام از میان اصحابم و بیشترینشان از نظر دانش و عظیم‌ترینشان از نظر صبر و شکیبایی است. طبرانی این حدیث را روایت نموده و این خبر مرسل و صحیح‌السند است. (مجمع الزوائد: ج 9/ ص 101) موفق خوارزمی می‌گوید: مهذب الائمه ابومظفر عبدالملک‌بن‌ علی‌بن محمد همدانی ـ‌ساکن بغداد‌ـ به ما خبر داد: ابو طالب محمد بن ‌عبد القادر از عبد العزیزبن ‌علی به ما خبر داد: محمدبن ‌احمدبن ‌محمد به ما خبر داد: عبیدالله‌بن ‌الحسن و یحیی‌بن‌ عبد الله مدینی به ما گفتند: عبید الله‌بن ‌سعد می‌گوید: عمویم یعقوب‌‌بن ‌ابراهیم سلام ابوعبد الله به ما گفت: یحیی ـ‌ فرزند سلم طویل مداینی‌ـ به ما گفت: محمدبن ‌احمدبن ‌محمد می‌گوید: احمدبن‌ اسحاق‌بن‌ بهلول قاضی می‌گوید: پدرمان به ما گفت: از سلام‌‌بن‌ سلم در حدیثشان به نقل از زید‌ العمی از ابو صدیق ‌ناجی از ابو سعید خدری که گفت: رسول‌خدا  فرمود: براستی که قاضی‌ترین (داناترین) امتم علی‌بن ابی‌طالب است. (مناقب: ص 81) همچنین خوارزمی می‌گوید: سید حافظ ‌ابومنصور شهرداربن شیرویه‌بن شهردار دیلمی همدانی به ما خبر داد: از آنچه از همدان نوشته ابواسحاق قفال در اصبهان به ما خبر داد: ابواسحاق خرشید از ابوسعید احمدبن زیادبن اعرابی به ما خبر داد: نجیح‌‌بن ‌ابراهیم‌بن محمدبن حسن زهری قاضی به ما گفت: ابو نعیم ضراربن صرد خبر داد: علی‌بن ‌هاشم به ما گفت: محمد بن ‌عبد الله ‌هاشمی به ما گفت: از ابو‌بکر محمدبن‌ عمربن حزم از عبادبن ‌عبدالله از سلمان فارسی که گفت: رسول خدا  فرمود: عالِم‌ترین امتم پس از من علی‌بن ابی‌طالب ( است. (مناقب: ص 81) همچنین وی می‌گوید: شهردار این را جایز شمرده، می‌گوید: پدرم به ما خبر داد: حافظ به ما خبر داد: ابو محمد خلال به ماخبر داد: محمدبن عباس حیویه به ماخبر داد: ابوعبد الله حسین‌بن علی دهان به ماخبر داد: محمدبن عبیدبن عتبه کندی به ما گفت: ابوهاشم محمدبن علی وهبی به ما خبر داد: احمدبن عمربن سلمه از سفیان‌بن سعید از منصور از ابراهیم از علقمه از عبد الله‌بن مسعود که گفت: رسول خدا  فرمود: حکمت بر ده جزء تقسیم شده است که نُه تای آن به علی داده شد و بقیۀ مردم در یک جزء با هم شریک هستند. (مناقب: ص 82) همچنین می‌گوید: و به این اسناد از احمدبن حسین ابوعبد الله حافظ به ماخبر داد: ابوحامد احمدبن علی مقری ابوعیس ترمذی از عیاش عنبری از الاحوص‌بن جواب از سفیان ثوری از قلیت عامری از جسره که گفت: عایشه گفت: چه کسی شما را به روزۀ روز عاشورا فتوی داد؟ گفتیم: علی‌بن ابی‌طالب. گفت: او عالم‌ترین مردم به سنت است. (مناقب: ص 91)

[41] - مایلم خوانندۀ گرامی را به برخی از جوانب زندگی عمر آگاه سازم. ابن‌ابی الحدید می‌گوید: «در اخلاق عمر و الفاظ او هنگام سخن گفتن «جفا وعنجهیه»؛ یعنی تکبر وجود داشت». (شرح نهج البلاغه ابن‌ابی الحدید: ج 1/ ص 61) همچنین ابن ابی الحدید می‌‌گوید: «عمر به شدت عبوس و بداخلاق بود. بسیار خشن و دایم گرفته بود و معتقد بود که چنین رفتاری فضیلت، و عکس آن برایش نقصان است». (شرح نهج البلاغه: ج 2/ ص 115) الدمیری سخن عمر را نقل می‌کند: «مردم از عبوسی و شدت غلظتم ترسیدند و گفتند: عمر بر ما شدت می‌نمود درحالی‌که رسول خدا  در میان ما بود و او بر ما شدت می‌نمود، درحالی‌که ابوبکر بر ما خلیفه بود. اکنون چگونه خواهد شد درحالی‌که همۀ امور در دست او است. به جان خودم قسم، هر که چنان گفته بی‌شک راستگو بوده است». (حیاة‌الحیوان کبری: ج 1/ ص 49) عمر در عصر جاهلیت در زنده به گورکردن دختران شهره بود؛ چنانکه روایت شده است که خود او می‌گوید: گفتم ای رسول خدا! من در جاهلیت دخترانم را زنده به گور کردم. فرمود: در ازای هر دختری که زنده به گور کردی، برده‌ای آزاد کن. (مجموع نووی: ج 19/ ص 187) در این زمینه عباس محمود عقاد می‌گوید: «او ـ‌یعنی عمر‌ـ کنار برخی از صحابه نشسته بود. کمی خندید سپس به گریه افتاد. حاضران از او علت را پرسیدند. گفت: ما در جاهلیت بتی از خرما می‌ساختیم سپس آن را می‌خوردیم و این سبب خنده‌ام شد؛ اما آنچه باعث گریه‌ام شد این است که دختری داشتم. خواستم او را زنده به گور کنم. او را باخود بردم و چاله‌ای برایش کندم. آن دخترک خاک را از ریش و محاسنم پاک می‌کرد و من درحالی‌که زنده بود، او را دفن کردم». (عبقریه عمر: ص 214) این علاوه بر آن بود که او دشنام می‌داد. ابن‌ابی الحدید می‌گوید: «اگر طعن بر برخی از صحابه زشتی مذمت شود؛ پس عمربن خطاب مذموم‌ترین مردم و پیشرو تمام مذمومین است. آنچه از قول عمر معروف و مشهور است، این است که می‌گوید: بیعت ابوبکر بیعتی سست بود که خداوند شرّ آن را از ما دور نمود. پس هر کس آن را تکرار کند او را بکشید و این طعنه‌ای به پیمان و طعنه‌ای در اصل بیعت است. آنچه از او در یاد ابوبکر هنگام نماز و سخن او دربارۀ عبد الرحمن‌بن ابوبکر آمده است: گاومیشی بدسیرت که پسرش از او بهتر است. عمر همان کسی است که دربارۀ سعدبن عباده که رئیس انصار است، گفته بود: سعد را بکشید. خداوند سعد را بکشد. او را بکشید که منافق است. همچنین ابوهریره را سبّ و دشنام نمود و به روایات او طعن زده است. به خالدبن ولید دشنام گفته و به او در دینش طعنه زده است و حکم به فسق و وجوب قتلش را صادر کرده است. عمربن عاص و معاویه را خائن نامید و آنان را متهم به سرقت اموال فئ و زمین‌هایش نمود. او در سبّ و پرخاشگری عجول بود. بسیار لجباز بود و مرتب با دست بر پیشانیش می‌کوبید و کمتر کسی از صحابه بود که از نیش زبان او در امان بوده باشد؛ به همین دلیل کینۀ او را در دل داشتند و از دست او به ستوه آمده بودند، هرچند در دورانش فتوحات فراوانی صورت گرفته بود. پس عمر برای صحابه احترامی قایل نبود همان‌گونه که عامۀ مردم به صحابه احترام می‌گذاشتند! یا عمر خطاکار بود یا عامۀ مردم خطاکارند!» (شرح نهج البلاغه ابن‌ابی الحدید: ج 20/ ص 21) اما دربارۀ جهل او، « نووی» می‌گوید: «دربارۀ عمر روایت شده در خطبه‌ای به مردم گفت: ای مردم! مهریۀ زنان را گران نگیرید. به خدا سوگند، اگر به من خبر رسد کسی مهریۀ زنش را بیشتر از مهریۀ زنان پیامبر پرداخته باشد مازاد آن را به بیت‌المال خواهم داد. زنی قریشی در اعتراض به او گفت: کتاب خدا سزاوارتر است که پیروی شود. خداوند به ما عطا و ابن خطاب ما را از آن منع می‌کند. عمر گفت: کجا چنین گفته است؟ آن زن گفت: حق تعالی می‌فرماید: (وَ آتَيْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً(؛ (و او را مال بسیاری داده باشید، نبايد چيزی از آن بازستانيد). عمر گفت: هر کسی هر طور می‌خواهد اموالش را مصرف کند؛ و در روایتی دیگر همۀ مردم از عمر فقیه‌تر هستند و حرف خود را پس گرفت». (المجموع: ج 16/ ص 327) زرکشی ـ‌ در بحث از معجزات قرآن‌ـ می‌گوید: «... و به همین دلیل عمربن خطاب این سخن حق تعالی را می‌خواند (و فاکهة و ابا(؛ (و میوه‌ها وعلفزارها)؛ معنی آن را نمی‌دانست و با خود می‌گفت: «اب» چیست؟ آیا واقعاً معنی آن برای تو دشوار است ای عمر؟! (برهان در علوم قرآن: ج 2/ ص 174) اما در مورد شجاعتش که بزرگان علمای عامه برایمان بیان می‌دارند: فخر رازی می‌گوید: «و عمر در بین فراریان بود؛ جز اینکه او از اولین فراریان نبود و زیاد دور نشد؛ بلکه بر بالای کوه ایستاد تا زمانی که رسول خدا  به بالای کوه صعود فرمود و در بین آن‌ها عثمان بود که به همراه دو تن از صحابه به نام‌های سعد و عقبه به نقطۀ دوردستی فرار کردند و پس از گذشت سه روز بازگشتند». (مفاتیح الغیب: ج 9/ ص 62) آلوسی می‌گوید: «ابوالقاسم بلخی از آن یاد کرده و می‌گوید: در روز احد، جز سیزده نفر کسی در کنار رسول خدا  باقی نماند؛ پنج تن از مهاجرین که ابوبکر، علی، طلحه، عبدالرحمن‌بن ‌عوف و سعدبن ‌ابی وقاص و بقیه از انصار بودند؛ اما سایر فراریان بر بالای کوه گرد آمدند و عمر از این دسته بود؛ همان‌گونه که در خبر ابن جریر آمده است». (روح‌المعانی: ج 4/ ص 99)

[42] - نهج البلاغه با شرح محمد عبده: ج 1/ ص 30.

[43] - مسند احمد: ج 1/ ص 18؛ سیرۀ اعلام نبلا: جلد 1/ و سایر منابع.

[44] - تفسیر بحر محیط‌بن حیان آندلسی: ج 4/ ص 314؛ تاریخ ابن خلدون: ج 1/ ص 194.

[45] - مسند احمد؛ طبقات؛ سیرۀ اعلام نبلا: شرح حال معاذ.

[46] - مسند احمد: ج 1/ ص 56؛ صحیح بخاری: ج 8/ ص 26؛ عمدةالقاری: ج 24/ ص 7؛ تاریخ اسلام ذهبی: ج 3/ ص 8 و گفته است: بر صحیح بودن آن اتفاق نظر وجود دارد.

[47] - بدایت و نهایت: ج 6/ ص 370؛ طبقات ابن سعد: ج 3/ ص 248.

[48] - عبدالبر در شرح حال سالم می‌گوید: «سالم‌بن‌ معقل غلام ‌ابو ‌حذیفه‌بن عتبه‌بن ربیعه‌بن عبد شمس‌بن عبد مناف و کنیه‌اش ابا عبد الله است. او اهل فارس و از اصطخر است و گفته شده از عجم فارس از کرمد می‌باشد و از برترین‌های موالی و از خیار برگزیدگان صحابه و بزرگانشان بود. او از مهاجرین به شمار می‌آید؛ زیرا آن هنگام که مالکش همسر ابوحذیفه او را آزاد نمود، ابوحذیفه متولی او شد و او را فرزند خواندۀ خود نمود و به این ترتیب از مهاجرین به شمار آمد. از طرفی جزو انصار بنی‌عبید نیز به شمار می‌آید؛ زیرا صاحب اولش که همسر ابوحذیفه بود او را آزاد کرد و آن زن، انصاری بود. بنابراین او ـ‌همان‌طور که گفتیم‌ـ از مهاجرین قریش نیز به شمار می‌آید و نیز ـ‌همان‌گونه که گفتیم‌ـ از انصار شمرده می‌شود و ـ‌آنگونه که گفته شد‌ـ از عجم نیز می‌باشد و به علاوه از قاریان (قرآن) نیز به حساب می‌آید. به علاوه پیش از آنکه رسول خدا  به مدینه بیاید او در مسجد قبا امام جماعت مهاجرین بود ـ‌که در بین آن‌ها عمر نیز وجود داشت‌ـ. روایت شده است که او همراه عمر‌بن خطاب و چند تن از مهاجرین از مکه به مدینه هجرت کرد و هنگام مسافرت امام جماعت آنان بود؛ زیرا بیش از همۀ آنان قرآن خوانده بود و عمربن خطاب در مدح و ثنای او بسیار افراط می‌کرد. رسول خدا  پیمان برادری بین او و معاذبن ماعص منعقد فرمود و نیز گفته شده بین او و ابوبکر این پیمان برادری بسته شده که این قول صحیح نیست. همچنین روایت شده است که عمر گفته است «اگر سالم زنده بود، شورایی تشکیل نمی‌دادم» و این هنگامی بود که عمر که زخم خورده و شورا را تشکیل داده بود و نظر من این است که عمر آن را از رأی و نظر خود تشکیل داده بود؛ و خداوند داناتر است». (استیعاب: ج 2/ ص 567 و 568)

[49] - معاذبن جبل‌بن عمروبن اوس‌بن عائذبن عدی‌بن کعب‌بن عمروبن أدی‌بن سعدبن علی‌بن اسدبن سارده‌بن یزیدبن جشم‌بن خزرج انصاری خزرجی... (استیعاب: ج 3/ ص 1402)

[50] - سنن ترمذی: ج 9/ ص 66، چاپ صاوی مصر.

[51] - صحیح مسلم: ج 6/ ص 3، چاپ محمد علی صبیح مصر.

[52] - صحیح بخاری: ج 9/ ص 81 ، چاپ امیریه مصر.

[53] - مسند احمد: ج 5/ ص 92، چاپ میمنیه مصر.

[54] - بدایت و نهایت: ج 9/ ص 54.

[55] - نزا و تخاصم مقریزی: ص 71؛ کتاب الفتوح: ج 8/ ص 340.

[56] - اعیان الشیعه: ج 9/ ص 35؛ درجات رفیعه فی طبقات الشیعه: ص 566.

[57] - العقد الفرید: ج 2/ ص ،120چاپ دار کتاب عربی؛ مواقف الشیعه: ج 1/ ص 403؛ نفحات الازهار: ج 18/ ص 288.

[58] - نهج البلاغه با شرح محمد عبده: ج 4/ ص 43.

[59] - این چیزی است که عمر از کتاب خدا می‌خواند و امروز، در قرآن موجود نیست و این دلیلی است بر دلایل تحریف قرآن و کم شدن از آن که از طریق اهل سنت روایت شده است.

[60] - صحیح بخاری: ج 8/ ص 25.

[61] - مقدمۀ فتح‌الباری: ص 337.

[62] - ارشاد ساری: ج 10/ ص 19.

[63] - فتح الباری: ج 12/ ص 128.

[64] - این مطلب را در فصل سوم، در سخن امام علی  با معاویه و مذاکره با وی خواهیم آورد.

[65] - شوری: 38.

[66] - شوری: 36 تا 39.

[67] - وسایل چاپ آل البیت: ج 12/ ص 39.

[68] - مستدرک الوسایل: ج 8/ ص 341.

[69] - کنز الفوائد: ص 171.

[70] - زمر: 18.

[71] - استذکار: ج 5/ ص 18.

[72] - احکام القرآن: ج 2/ ص 51. بر این عبارت توضیحی نمی‌نویسم و آن را به حال خود رها می‌کنم.

[73] - تفسیر ثعالبی: ج 5/ ص 165.

[74] - تفسیر ابن کثیر: ج 4/ ص 127.

[75] - خاستگاه شیعه و اصول آن: ص 33.

[76] - شوری: 39.

[77] - شوری: 38.

[78] - پاسخ‌های روشنگر: ج 2/ پرسش 66.

[79] - شوری: 38.

[80] - بقره: 30.

[81] - ضرب المثلی عربی؛ معادل فارسی: «هر چه می‌گوییم نر است می‌گوید بدوش» (مترجم).

[82] - ص: 26.

[83] - آل عمران: 159.

[84] - المحاسن: ج 2/ ص 601.

[85] - زمخشری می‌گوید: (وشاورهم فی الامر(؛ یعنی در جنگ و آنچه به آن مرتبط است، در آنچه وحی درموردش نازل نشده است تا آرا و نظریاتشان را آشکار سازند تا در این کار آرامش خاطری برای جان‌هایشان و بزرگ داشتن قدر و منزلتشان ‌باشد. از حسن ـ‌یعنی حسن بصری  ‌ـ نقل شده است که می‌گوید: خداوند قطعاً می‌داند رسولش به آن‌ها نیازی ندارد؛ ولی چنین اراده فرمود تا سنتی پس از او باشد. (تفسیر کشاف: ج 1/ ص474) بیضاوی می‌گوید: (وشاورهم فی الامر(؛ یعنی در مورد جنگ اگر نظری در موردش باشد و آنچه صحیح است اینکه در مشورت با آنان آگاهی از نظراتشان و طهارت و آرامشی برای جان‌هایشان و زمینه‌سازی برای سنت مشاوره در امت است. (فاذا عزمت(؛ اگر پس از مشورت خود بر کاری تصمیمی گرفتی (فتوکل علی الله(؛ بر خدا در انجام کاری که برایت صحیح‌ترین است به خدا توکل کن که جز خداوند کس دیگری از آن آگاه نیست». (تفسیر بیضاوی: ج 2/ ص 108) طبری در تفسیر آیۀ مورد بحث می‌گوید: « اهل تأویل در معنای امری که خداوند در مورد آن به رسول ( خود دستور مشورت با آنان را داده است به اختلاف افتادند؛ اینکه معنی امری که فرمان داده تا رسول ‌خدا ( در موردش با آنان مشورت کند چیست؟ برخی گفتند: (وشاورهم فی الامر( فرمان به مشورت با اصحاب در نقشه‌های جنگی هنگام رویارویی با دشمن را داده است تا به این ترتیب جان‌هایشان آرام گیرد و به جهت همکاری و همیاری آنان در دینشان و اینکه آن‌ها ببینند که ایشان به حرفشان گوش می‌دهد و از آنان یاری می‌جوید؛ هرچند خداوند عزوجل در تدبیر امور آن حضرت را بی‌نیاز فرموده؛ در اتخاذ سیاست و در نظر گرفتن و چیدن همۀ امور، آن حضرت از آن‌ها بی‌نیاز است». در «در المنثور»، ابن‌عدی و بیهقی در الشعب با سند صحیح از ابن عباس آورده‌اند: «هنگامی که آیۀ (وشاورهم فی الامر( نازل شد رسول خدا ( فرمود: «بدانید به خدا سوگند که خدا و رسولش از آن (شورا ) بی‌نیاز هستند، ولی خداوند آن را رحمتی برای امتم قرار داد و هر کس از آن‌ها مشورت بجوید هدایتی را تباه نمی‌کند و هر کس آن را ترک گوید، گمراهی را نابود نکرده است». (در المنثور: ج 2/ ص 90) با توجه به آنچه از مفسرین نقل نمودیم می‌توان دید: خداوند متعال رسول ( خود را از مشورت با آن‌ها غنی و بی‌نیاز فرموده و آن حضرت نیازی به آنان ندارد؛ بلکه تنها از سرِ لطف و مهربانی و برای آرامش جان‌هایشان با آنان مشورت می‌نماید و اینکه مشورت آن حضرت با آنان در امور جزئی جنگ بوده است نه در اصل منصوب نمودن و فرمانروایی؛ آنجا که رسول خدا ( با وجود اعتراض و مخالفت آن‌ها «اسامه‌بن زید» را به فرماندهی برگزید؛ نه به این دلیل که اهمیتی برای آن‌ها قائل نبود؛ بلکه به این دلیل که این مورد به خودِ ایشان  بازمی‌گردد. این علاوه بر آن است که سخن خداوند سبحان (وشاورهم فی الامر( در سیاق آیاتی است که در مورد غزوۀ احد سخن می‌گویند و سیاق آیه برای اهل سنت، حجت است؛ بنابراین قصد و محتوای آیه در مورد جنگ حمل می‌شود ـ‌و این همان مطلبی است که بیشتر مفسرین به آن صراحت دارند‌ـ نه اینکه به طور مطلق شامل منصوب نمودن خلیفۀ واجب الاطاعه گردد که در این صورت لفظ «لام» در «الامر» برای عهد و پیمان خواهد بود و آنچه ابن ‌حجر از ابن ‌عباس در تفسیر خود در مورد این آیه بیان می‌کند دال بر این مطلب است: از ابن ‌عباس درمورد سخن حق تعالی (وشاورهم فی الامر( که می‌گوید: در برخی امور است و نیز گفته شده این بیان تفسیر بوده نه قرائت و برخی نیز آن را به عنوان قرائت ابن مسعود نقل کرده‌اند» (فتح الباری‌ـ‌ابن حجر: ج 13/ ص 283). بنابراین مشورت در برخی امور بوده نه به طور مطلق که شامل منصوب نمودن خلیفه نیز بشود. ابوالبقاء عسکری می‌گوید: «امر در اینجا اسمِ جنس است؛ عامی است که خاص از آن مورد نظر بوده؛ زیرا امر به مشورت با آنان در واجبات نشده و به همین دلیل ابن عباس گفته است در برخی امور....» (املاء ما من به الرحمن: ج 1/ صص 155 و 156).

[86] - عیاشی روایت کرده است: از عبدالرحیم قصیر که گفت: روزی از روزها نزد ابوجعفر ( بودم. فرمود: «ای عبد الرحیم» گفتم: لبیک. دربارۀ سخن خداوند (اَّنَما اَنْتَ مُنْذِرُ وَ لِکُلِّ قَوم هاد(؛ (فقط تو ترساننده‌ای و برای هر قومی هدایتگری هست)، فرمود: آنگاه رسول الله ( فرمود: من ترساننده و علی، هادی است. امروز هادی چه کسی است؟ عبد الرحیم گفت: سکوتی طولانی کردم. سپس سرم را بلند کردم و گفتم: جانم فدایت! در میان شما است که از مردی به مردی به ارث بردید تا به شما رسید. پس شما که جانم فدایت باد، امروز هدایتگری. امام ( فرمود: ای عبد الرحیم، درست گفتی. قرآن زنده‌ای است که نمی‌میرد و این آیه (نیز) زنده‌ای است که نمی‌میرد. پس اگر آیه‌ای در مورد قومی نازل شده باشد، با مرگ آنان، قرآن هم می‌مُرد؛ ولی قرآن در میان آیندگان جاری است همان‌گونه که در گذشتگان جریان داشته است. عبد الرحیم ادامه داد: ابوعبد الله ( فرمود: قرآن زنده‌ای است که نمی‌میرد و تا شب و روز جریان دارد، در جریان است همان‌طور که خورشید و ماه در جریان هستند و قرآن بر آخرین ما می‌گذرد همان‌گونه که بر اولین ما گذشت. (بحار الانوار: ج 35/ ص 403)

[87] - نسا: 59.

[88] - پیوستن جملۀ دوم به جملۀ اول (مترجم).

[89] - نسا: 83.

[90] - این حدیث را ترمذی و نسایی از جابر روایت کرده‌اند و متقی هندی در ابتدای باب «اعتصام به کتاب و سنت» در کنز العمال: ج/1، ص 44، آن را از آن دو، روایت کرده است.

[91] - این حدیث را ترمذی از زیدبن ارقم وارد کرده که حدیث 874 از احادیث کنز العمال در ص 44 از جلد اول آن است.

[92] - این حدیث را امام احمد از حدیث زیدبن ثابت از دو طریق صحیح که یکی از آن‌ها در ابتدای صفحۀ 182 و دومی انتهای صفحۀ 189 از جلد پنجم مسندش می‌باشد. طبرانی این حدیث را در کبیر از زیدبن ثابت که حدیث 873 از احادیث کنز العمال: ج1/ ص 44 است.

[93] - این حدیث را حاکم در صفحۀ 44 از جلد سوم «مستدرک» آورده است و سپس می‌گوید: «این حدیث به شرط شیخین، صحیح السند است و آن دو آن را نیاورده‌اند». ذهبی آن را در «مختصر مستدرک» با بیان صحیح بودن آن به شرط شیخین آورده است.

[94] - این حدیث را احمد از حدیث ابوسعید خدری از دو طریق که یکی از آن‌ها در انتهای صفحۀ 17 و دیگری در انتهای صفحۀ 26 از جلد سوم مسندش وارد کرده و همچنین آن را ابن‌ابی شیبه و ابویعلی و ابن‌سعد از ابوسعید آورده‌اند که حدیث 945 از احادیث کنز در صفحۀ 47، جلد اول است.

[95] - عمدة القاری: ج 18/ ص 176.

[96] - این در صورتی است که اگر سخن قرطبی و شوکانی را که به صراحت می‌گویند این آیه، ناظر بر انصار پیش از رفتن رسول خدا  هست را در نظر نگیریم. قرطبی در ابتدای کلام خود در مورد این آیه می‌گوید: انصار پیش از آمدن رسول خدا  اگر می‌خواستند کاری انجام دهند در مورد آن به مشورت می‌پرداختند؛ سپس، اقدام به آن کار می‌کردند. پس خداوند به این وسیله آنان را مدح فرموده است. نقاش و حسن نیز می‌گویند: به این معنی که آنان در تصمیم‌گیری برای رأی نهایی در مورد کارهایشان با هم توافق نظر داشتند و اختلافی پیدا نمی‌کردند؛ پس برای وحدت کلمه‌شان مورد مدح و ستایش قرار گرفتند. حسن می‌گوید: هرگز قومی در مورد موضوعی مشورت نکردند؛ مگر اینکه به بهترین راه هدایت شدند. همچنین ضحاک می‌گوید: منظور همان مشورتشان است هنگامی که از ظهور رسول ‌خدا  باخبر شدند و ورود نقبا بر آنان است تا آنجا که در خانۀ ابو‌ایوب تصمیم به ایمان آوردن و یاری دادن آن حضرت  گرفتند و نیز گفته شده مشورت آنان درمورد پیشنهادی که به آنان داده می‌شد، می‌باشد و اینکه بدون آگاهیِ یکدیگر اقدام به انجام کاری نمی‌کردند. ابن‌‌العربی می‌گوید: شورا اُلفتی برای جماعت و محکی برای عقل‌ها و سببی برای رسیدن به بهترین تصمیم است و هیچ قومی مشورت ننمودند؛ مگر اینکه هدایت شدند». (تفسیر قرطبی: 16، ص 36 و 37) شوکانی می‌گوید: (و امرهم شوری بینهم( به این معنی است که میان خود به مشورت می‌پردازند و هرگز عجله نمی‌کنند و به تنهایی تصمیم نمی‌گیرند. شوری مصدر در شاور است مثل بشری و ذکری. ضحاک می‌گوید: منظور مشورتشان است هنگامی که از ظهور رسول خدا  و ورود نقبا آگاه شدند. آن هنگام در خانۀ ابوایوب تصمیم به ایمان آوردن و یاری دادن آن حضرت گرفتند و گفته شده منظور مشورت در مورد پیشنهادی که به آنان می‌شد، است که هیچ یک بدون خبر دادن به دیگران اقدام به کاری نمی‌کرد». (فتح القدیر شوکانی: ج 4/ ص 540 و 541) بنا بر آنچه این دو نفر گفته‌اند این شورا و مشورت کردن ارتباطی به تعیین خلیفه و حاکم واجب‌الاطاعه ندارد؛ بلکه تنها درصدد مدح انصار پیش از ورود پیامبر  به مدینه بوده است و برای این بود که آنان تصمیم به ایمان آوردن و یاری دادن آن حضرت گرفته بودند نه اینکه مشورتشان برای تعیین پیامبر  بوده باشد؛ بلکه بر آنان واجب بود که به آن حضرت  ایمان بیاورند؛ زیرا، آن حضرت  پیامبر و فرستاده‌ای از سوی خداوند سبحان خالقشان که نعمت‌هایش را بر آنان ارزانی داشته است، می‌باشد. بنابراین شورای مورد بحث هیچ ارتباطی به تعیین و تنصیب نداشته است.

[97] - لسان المیزان ـ ابن‌حجر: ج 3/ ص 78.

[98] - عیون اخبار الرضا :، ج 1/ ص 67.

[99] - آل عمران: 159.

[100] - تاریخ شهر دمشق ابن عساکر: ج 46/ ص 409.

[101] - تاریخ شهر دمشق ابن عساکر: ج 46/ ص 409.

[102] - تاریخ شهر دمشق ابن عساکر: ج 46/ ص 410.

[103] - معانی الاخبار: ص 154.

[104] - معانی‌الاخبار: ص 154 و 155.

[105] - کنزالعمال متقی هندی: ج 1/ ص 378، ح 1644؛ کتاب سلیم‌بن قیس: ص 484.

[106] - آل عمران: 159.

[107] - بقره: 256.

[108] - بحارالانوار: ج 32/ ص 8 و 9.

[109] - عیون اخبار الرضا ، ج 2/ ص 261.

[110] - کمال الدین و تمام النعمه: صص 461 و 462.

[111] - کافی: ج 1/ ص 193.

[112] - کافی: ج 1/ ص 209.

[113] - کافی: ج 1/ ص 215.

[114] - وسایل الشیعه (آل البیت): ج 22/ ص 285، ح 2860.

[115] - صحیح مسلم: ج 6/ ص 23

[116] - نهج‌البلاغه: شرح محمد عبده، ج 3/ ص 7.

[117] - همچنین در نامۀ امام حسن  به معاویه آمده است: «... علی ـ‌که در روز رحلت و نیز روزی که به پیروی از آیین اسلام مفتخر گردید و روزی که در قیامت برانگیخته شود، در همه حال رحمت خدا بر او باد‌ـ همین که از دنیا رفت، مسلمانان امر خلافت را پس از او به من واگذاردند و من از خداوند می‌خواهم که در این دنیای ناپایدار چیزی که موجب نقصان نعمت‌های آخرتش گردد به ما ندهد. اما اینکه من اقدام به نامه‌نگاری برای تو کردم چیزی مرا وادار نکرد؛ جز همین که میان خود و خدای عزّوجلّ دربارۀ تو عذری نداشته باشم و این را بدان که اگر دست از مخالفت با من برداری بهره و نصیب بزرگی خواهی داشت و مصلحت مسلمانان نیز مراعات شده است؛ پس بیش از این در ماندن در باطل خویش اصرار نورز و مانند سایر مردم که با من بیعت کرده‌اند تو نیز بیعت کن؛ زیرا تو خود می‌دانی که من در پیشگاه خدا و هر مرد دانا و صاحبدلی به امر خلافت شایسته‌تر از تو هستم ...».

[118] - احمد در حدیثی طولانی از عمر روایت می‌کند تا آنجا که می‌گوید: «به من خبر رسیده است که کسی از شما گفته است: به خدا قسم، اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت خواهم کرد. کسی فریب نخورد و بگوید: به راستی که بیعت ابوبکر کاری سُست و شتاب‌زده بود و پایان پذیرفت. به درستی که چنین بود ولی خداوند شرّ آن را مصون داشت» (مسند احمد: ج 1 ص 55). و در بخاری: «عبد العزیزبن عبد الله از ابراهیم‌بن سعد از صالح از ابن شهاب از عبید الله‌بن عبد الله‌بن عتبه‌بن مسعود از ابن عباس که می‌گوید: «به برخی از مهاجرین از جمله عبد الرحمن ‌بن ‌عوف سر می‌زدم و به آنان قرآن می‌آموختم. روزی به محل اقامت عبد الرحمن در منی سر زدم و آن هنگامی بود که او با عمر در آخرین حجی که به جا می‌‌آورد، همراه بود. عبد الرحمن به سوی من بازگشت و گفت: ای کاش، حاضر بودی و می‌دیدی مردی بر امیرالمؤمنین وارد شد و به او گفت: ای امیرالمؤمنین! می‌دانی فلانی چه می‌گوید؟ می‌گوید: اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت خواهم کرد. به خدا سوگند، بیعت با ابو بکر کاری سست و شتاب‌زده بود که به انجام رسید. عمر عصبانی شد و گفت: من ان‌شاءالله امشب به میان مردم خواهم رفت و آنان را از این کسانی که می‌خواهند امورشان را غصب کنند برحذر خواهم داشت. عبد الرحمن گفت: گفتم ای امیرالمؤمنین، این کار را نکن! در موسم حج افراد بی‌خرد و طغیانگر جمع می‌شوند. آنان از نزدیک شدن شما به مردم استفاده نموده بر تو غلبه خواهند کرد و من می‌ترسم شما سخنی بگویی که هر سخن‌چین و فتنه‌گری از آن سوء استفاده نماید یا مضمون آن را به درستی نفهمند و یا آن را در جایگاه حقیقی‌اش به کار نبرند. پس مهلت بده تا به مدینه برسی، زیرا مدینه شهر هجرت و سنت است. پس با اهل فقه و اشراف مردم خلوت کن تا بتوانی به راحتی آنچه را که می‌خواهی بازگو نمایی و این امکان برایت مهیا باشد» (صحیح بخاری: ج 8/ ص 25).

[119] - نهج البلاغه با شرح محمد عبده: ج 1/ ص 181.

[120] - تاریخ طبری: ج 3/ ص 450.

[121] - تا آنجا که معاویه درنامه‌ای به آن حضرت نوشت که تو را همچون شتری لجام‌زده برای بیعت می‌کشیدند و امام علی در پاسخ به او چنین نوشت: «و گفتی مرا همچون شتری لجام‌زده می‌کشیدند تا بیعت کنم. به خدا قسم، خواستی مذمت کنی؛ ولی ناخواسته مدحم کردی و خواستی آبرویم را بریزی؛ ولی آبروی خودت ریخته شد. بر مسلمان ایرادی نیست اگر مظلوم باشد، تا هنگامی که در دین خود شکاک و در یقینش بدگمان و دیرباور نباشد. این حجت من بر غیر تو خواهد بود و من تنها، به مقداری که نیاز بود برای تو بیان نمودم ...» (نهج البلاغه: شرح محمد عبده: ج 3/ ص 33)

[122] - شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید معتزلی، ج 2/ ص 119؛ امامت وسیاست: تحقیق زینی، ج 1/ ص 54؛ مصباح البلاغه: میر جهانی، ج 4/ ص 128؛ بحار الانوار: ج 34/ ص 23؛مکاتیب الرسول: ج 1/ص 580؛ نهج السعاده: ج 2/ ص 302؛ المعیار و الموازنه: ص 180؛ اعیان الشیعه: ج 1/ ص520؛ الغارات: ج 2/ ص 431.

[123] - نهج البلاغه: ابن ابی الحدید المعتزلی، ج 1/ ص 195؛ غریب الحدیث: ج 1/ ص370؛ تاریخ شهر دمشق: ج 42/ ص 429؛ تاریخ طبری: ج 3/ ص 300؛ الکامل فی التاریخ: ج 3/ ص 74؛ کتاب الفتوح: ج 2/ ص 332؛ اعیان الشیعه: ج 1/ ص 438؛ مصباح البلاغه: ج 1/ ص 316؛ الغارات: ج 2/ ص 769؛ سعد السعود: ص 42؛ کتاب الاربعین: محمد طاهر قمی: ص 191؛ بحار الانوار: ج 31/ ص 405.

[124] - النهایة فی غریب الحدیث: ج 3/ ص 185.

[125] - شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید معتزلی: ج 9/ ص 706؛ الغارات: ج 2/ ص 768؛ کتاب اربعین: ص 191؛ بحار الانوار: ج 29/ ص 629.

[126] - شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید معتزلی: ج 9/ ص 306؛ الغارات: ج 2/ ص 768.

[127] - شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید معتزلی، ج 10/ ص 286؛ الرسائل العشر: طوسی، ص 125؛ دو مسئله در نص شیخ مفید: ج 2/ ص 28.

[128] - شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید معتزلی، ج 9/ ص 706؛ الغارات: ج 2/ ص 768؛ کتاب اربعین: ص 191.

[129] - نهج البلاغه: شرح محمد عبده، ج 1 ص 67؛ دلایل الامامه: ابن جریر طبری، ص 21؛ مراجعات: شرف الدین، ص 391.

[130] - نهج البلاغه: شرح محمد عبده، ج 1/ ص 67؛ شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید معتزلی، ج 2/ ص 20؛ المراجعات: ص 390.

[131] - نهج البلاغه: شرح محمد عبده: ج 1/ ص 30؛ شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید معتزلی، ج 1/ ص 151؛ المراجعات: ص 389 و سایر منابع.

[132] - نهج البلاغه: شرح محمد عبده، ج 1/ ص 37.

[133] - نهج البلاغه: شرح محمد عبده، ج 2/ ص 13.

[134] - نهج البلاغه: شرح محمد عبده، ج 3/ص 120.

[135] - شرح نهج البلاغه: ابن‌ابی الحدید، ج 1/ ص 169.

[136] - شرح نهج البلاغه: ابن‌ابی الحدید، ج 7/ ص 33 تا 35.

[137] - نهج البلاغه: شرح محمد عبده، ج 2/ متن 184.